Interessante Eerste Wereldoorlog-monumenten in Berlijn Tekst: Rob Kammelar - Foto’s: Menno Wielinga

Grote monumenten van herdenking en herinnering aan de Eerste Wereldoorlog, vol heldenpathos en overwinningssymboliek, zoals we die vooral in Frankrijk en België aantreffen, zoeken we in Berlijn tevergeefs. Dat de oorlog voor Duitsland verloren ging heeft daar ongetwijfeld mee te maken. En vast en zeker ook dat de internationale gemeenschap Duitsland brandmerkte als de aanstichter van die oorlog. Toch staan ze er wel in Berlijn, monumenten die de slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog herdenken. Op dikwijls onopvallende plaatsen kan de vasthoudende speurder vaak bescheiden herdenkingsmonumenten vinden. In dit artikel wordt er een aantal hiervan in de schijnwerpers geplaatst.

Inhoudsopgave Interessante monumenten op onopvallende plaatsen in Berlijn Regimentsmonumenten         Monument voor de Garde Schützen         Monument voor het XXIIe Reservekorps         Monument voor het Garde Grenadier Regiment Nr.5 Monumenten van burgerinitiatief         Monument bij de Stralauer dorpskerk         Het Friedenauer monument         Monument van de Kriegerverein Dahlem         Monument van de Kyffhäuserbund Hergebruikte monumenten         Het Leeuwenmonument         Monument bij de St. Paulskerk Bijzondere monumenten         Het postduivenmonument         Het scholierenmonument         Noten en literatuur

Interessante monumenten op onopvallende plaatsen in Berlijn Elders op deze website hebben Menno Wielinga en Rob Kammelar al enkele andere Berlijnse WO1-monumenten besproken in de artikelen Van meikevers, landweer en ulanen en Van bloedhonden, schutters en cadetten. Daarmee is het aantal WO1-monumenten in Berlijn echter nog lang niet compleet. Verschillende zijn er te bewonderen op de talloze begraafplaatsen van Berlijn. Andere staan onderdak, in een kerk of openbaar gebouw. Een mooi voorbeeld is het monument in de entreehal van het U-Bahn-station Nollendorfplatz. Vaak is er niet meer dan een opschrift of plakette met namen van gevallenen. Van de elf WO1-monumenten die in dit artikel aan bod komen, staan er negen in de openbare ruimte: gewoon langs de straat of in een parkje. Van de overige twee bevindt er zich één in een afgesloten tuin, maar is vanaf de openbare weg goed te zien. De andere staat op het kleine begraafplaatsje in de wijk Stralau en is eveneens goed zichtbaar vanaf de openbare weg. Omwille van de overzichtelijkheid hebben we de elf monumenten verdeeld in vier categorieën, al zijn deze tamelijk willekeurig gekozen. De eerste categorie is die van de regimentsmonumenten. We bedoelen daarmee de monumenten waarmee militaire eenheden of daarmee verbonden veteranen- en reservistenverenigingen de gevallen kameraden van hun eigen regiment, bataljon o.i.d. herdachten. Niet zelden wordt op deze monumenten tevens verwezen naar de wapenfeiten van het korps of regiment. We stellen er hier drie voor. Het betreft de monumenten voor de Garde Schützen, voor het Garde Grenadier Regiment Nr.5 en voor het XXIIe Reservekorps. In de hierboven aangehaalde artikelen werden al enkele andere monumenten uit deze categorie besproken. Vervolgens stellen we een viertal monumenten voor die vanuit de burgerij geïnitieerd werden. De initiatiefnemers waren burgergemeenschappen uit de verschillende Berlijnse wijken of stadsdelen, vaak kerkparochies, beroepsverenigingen e.d. Soms was ook de lokale veteranenclub (Kriegerverein), waarvan elk stadsdeel er wel een had, de initiatiefnemer. In elk geval was er geen directe band met een specifiek legeronderdeel. Tot deze categorie kunnen we ook de Kyffhäuserbund1) rekenen, een nationale organisatie van oorlogsveteranen en reservisten met talloze regionale en lokale afdelingen. Als derde categorie onderscheiden we de zgn. “hergebruikte” monumenten. Een volk dat in nog geen honderd jaar vijf aanvalsoorlogen weet te voeren, moet tenslotte wel efficiënt met z’n oorlogsmonumenten omgaan. Na de Eerste Wereldoorlog werd in een aantal gevallen simpelweg een nieuwe plakette of tekst aangebracht op een al bestaand monument. Niet zelden herhaalde zich die praktijk na de Tweede Wereldoorlog. Met de monumenten in Alt Lietzow en de Pankstrasse tonen we twee voorbeelden van dit ‘monumenten-hergebruik’. De vierde en laatste categorie tenslotte wordt gevormd door een tweetal bijzondere monumenten. Bijzonder, niet vanwege de initiatiefnemers, maar vanwege het lijdend voorwerp van de herdenking. Het postduivenmonument in Spandau en het scholierenmonument in Kreuzberg kunnen met recht bijzonder genoemd worden. Van elk monumentje wordt de precieze locatie beschreven en tevens een aanreisroute met het openbaar vervoer vanaf het OV-knooppunt Alexanderplatz2). Regimentsmonumenten Monument voor het Garde Schützen Bataillon (Clayallee / Zehlendorf) Locatie: In het stadsdeel Steglitz-Zehlendorf, aan de westzijde van de Clayallee, bij de splitsing met de Königin-Luise-Strasse, op de hoek van het weggetje Im Jagen. Bereikbaarheid vanaf Alexanderplatz: U2 (ri. Ruhleben) tot UBhf Nollendorfplatz (11 haltes) of UBhf Wittenbergplatz (12 haltes); overstappen op U3 (ri. Krumme Lanke) tot UBhf Oskar-Helene-Heim (11 resp. 12 haltes); hier overstappen op bus 115 (ri. Fehrbelliner Platz) tot Königin-Luise-Strasse/Clayallee (3 haltes); het monument bevindt zich aan de overzijde van de Clayallee. Beschrijving: Het herdenkingsmonument voor de Berlijnse Garde Schützen zou men eerder verwachten bij de voormalige kazerne van dit bataljon in Berlijn-Lichterfelde3) dan aan de rand van het Grunewald in stadsdeel Zehlendorf. Als onderdeel van het Garde Korps trok het Garde Schützen Bataillon in augustus 1914 in het verband van het 2e Duitse leger onder generaal von Bülow België binnen. Hun zwaarste gevechten leverden ze tussen maart 1915 en november 1916 in de Elzas op de flanken van de Vogezen. Vooral de strijd om de Hartmannsweilerkopf werd met grote verbetenheid gevoerd ten koste van zware verliezen. Het monument bestaat uit een ongeveer 2,5 meter hoge zwerfkei met aan de voet daarvan vier kleinere keien. Op de grote kei zijn een plakette en enkele teksten aangebracht. Twee van de kleinere keien (zie detailfoto)dragen eveneens teksten. De auteurs konden niet achterhalen wie de maker van het monument is. Hoewel het al in 1923 werd opgericht, dateert de plakette op de centrale steen kennelijk van na de Tweede Wereldoorlog. De tekst hierop luidt (zie detailfoto): Den gefallenen Helden des Garde-Schützen- Batallion 1914-1918 1939-1945   Dit ‘hergebruik’ van oorlogsmonumenten komen we vaker tegen in Berlijn, zoals we hierna nog zullen zien4). Op de achterzijde van de steen staan de stichters vermeld: Gewidmet von den Kameraden des Garde-Schützen-Bataillons Reserve-Jäger-Bataillons 16 und der Garde-Maschinengewehr- Abteilung 2 Errichtet am 18. August 1923   Op een van de kleinere keien staan de initialen van het Reserve-Jäger-Bataillon, gedekt met een kroon. (kroon) RJB 16   Een andere steen vermeldt de verliezen die het Garde-Schützen-Bataillon leed, ook hier gedekt met een kroon. Helaas is de tekst grotendeels onleesbaar geworden: (kroon) GSB gefallen 80 Offiziere 300 (onleesbaar; vermoedelijk Unteroffiziere) 2100 (onleesbaar; Schützen?)   Andere bezienswaardigheden in de directe omgeving: het Brückemuseum (expressionistische schilderkunst uit het begin van de 20e eeuw van de groep Die Brücke) in de Bussardsteig; bus 115 (ri. Fehrbelliner Platz), halte Finkenstrasse of halte Pücklerstrasse. Monument voor het XXIIe Reservekorps (Bundesallee / Wilmersdorf) Locatie: Bundesallee, westzijde, in het kleine parkje naast de Hochschule der Künste, vlakbij de hoek van de Schaperstrasse en de ingang van UBhf Spichernstrasse. Bereikbaarheid vanaf Alexanderplatz: S5 (ri. Westkreuz) of S7 (ri. Potsdam Hbf) of S9 (ri. Spandau) tot SBhf Zoölogischer Garten (6 haltes); overstappen op U9 (ri. Rathaus Steglitz) tot halte Spichernstrasse (2 haltes; neem uitgang Hochschule der Künste). Beschrijving: Waarom het oorlogsmonument van het XXIIe Reservekorps juist hier in het kleine parkje aan de Bundesallee staat, naast het voormalige Joachimsthaler Gymnasium (nu Hochschule der Künste), is een raadsel. Het monument bestaat uit een slanke, naar boven toe iets breder wordende, kalkstenen zuil, die een (wereld-?)bol draagt. Bovenop de bol stond ooit een hand die de eed van trouw aflegt. Onbekend is waar die hand is gebleven. Het beeld werd in 1924 onthuld. De maker is Eberhard Encke (1881-1936), die ook het eveneens in 1924 onthulde monument voor het Kaiser Franz Garde Grenadier Regiment Nr.2 maakte, dat te bewonderen is in de Baerwaldstrasse in Berlijn-Kreuzberg5).   Het XXIIe Reservekorps nam deel aan de eerste Flandernschlacht in oktober 1914. Samen met andere eenheden probeerde het bij Diksmuide de rivier de IJzer over te steken. In augustus 1915 vocht het korps bij Brest-Litowsk in Rusland. Ook de andere slagvelden, waar het XXIIe Reservekorps zich onderscheidde, worden op het monument gememoreerd. De vier zijden van de ca. 5 meter hoge zuil dragen teksten (zie detailfoto). Op de naar de Bundesallee gekeerde zijde (oostzijde) staat te lezen:  Den treuen Toten des XXII. Reserve Korps 1914-1918   Op de andere zijden dragen lezen we: (noord)                                                             43. Reserve                                                                            -Division                                                                                und                                                                          44. Reserve-                                                                              Division   (west)                                                                      Saat                                                                              von Gott                                                                                Gesät,                                                                             dem Tage                                                                            der Garben                                                                               zu reifen.   (zuid)                                                                     Belgien                                                                             Frankreich                                                                               Rußland                                                                               Galizien                                                                               Serbien   Andere bezienswaardigheid in de directe omgeving: het Käthe-Kollwitz-museum met o.m. werk uit de periode rond de Eerste Wereldoorlog, op  ca. 8 min. loopafstand van van dit monument. Adres: Fasanenstrasse 24. Monument voor het Garde Grenadier Regiment Nr.5 (Spandau) Locatie: Het monument staat in het parkje Stabholzgarten, dat direct achter het raadhuis van Spandau ligt. Bereikbaarheid vanaf Alexanderplatz: S75 of S9 ri.Spandau, tot SBhf Spandau (eindpunt). Van daar uit verder te voet (ca. 4 min.). Beschrijving: Standplaats van het in 1897 opgerichte Garde Grenadier Regiment Nr.5 was Spandau, dat toen nog geen deel uitmaakte van Berlijn. Al bij de mobilisatie van 1914 was het plan ontstaan dat de overlevenden van het regiment een monument zouden oprichten voor de kameraden die niet zouden terugkeren. De vuurdoop ondergingen de garde grenadiers in augustus 1914 bij Namen (België). Later nam het regiment deel aan de gevechten bij o.a. Lille, Arras en Chemin des Dames. Ook werd het enige tijd aan het Oostelijk Front ingezet. Het ereteken voor de meer dan 4.000 doden die de Spandauer garde grenadiers in de oorlog te betreuren hadden werd in 1922 onthuld. Die Wacht, zoals de bronzen plastiek heet, is gemaakt door de beeldhouwer August Schreitmüller (1871-1958). De gestalte van de gehelmde soldaat in zittende houding, slechts gekleed in een lendendoek, is net iets meer dan levensgroot. Zijn hand rust op een zwaard en bij zijn voeten staat een adelaar. Zie detailfoto 1 - detailfoto 2 - detailfoto 3 - detailfoto 4. Het beeld rust op een kalkstenen sokkel die op zijn beurt weer op een plaat graniet staat. De tekst op de sokkel is eenvoudig gehouden (zie foto). Op de achterzijde staan alleen de jaartallen 1914 en 1918 gescheiden door een kruis. Andere bezienswaardigheden in de directe omgeving: In Spandau zijn nog meer WO1-monumenten te vinden. Een overzichtje met foto’s en precieze locatie-aanduidingen is te vinden op het internet6). Monumenten van burgerinitiatief Monument bij de Stralauer dorpskerk (Tunnelstrasse / Stralau) Locatie: Begraafplaats bij de Evangelische Kirche, Tunnelstrasse 5 – 11, in de wijk Stralau in het stadsdeel Kreuzberg-Friedrichshain. Bereikbaarheid vanaf Alexanderplatz: S-Bahn lijn S3 (ri.Erkner) of S5 (ri.Strausberg Nord) of S7 (ri.Ahrensfelde) of S9 (ri.Flughafen Schönefeld) tot SBhf Ostkreuz (4 haltes); hier overstappen op bus 347 (ri. Tunnelstrasse); uitstappen eindpunt (= Tunnelstrasse; 6 haltes) Beschrijving: Het voormalige dorp Stralau ligt op het schiereiland tussen Spree en Rummelsburger See. Het heeft nog steeds een landelijk karakter, hoewel het inmiddels helemaal is ingehaald door de metropool Berlijn. Het intieme begraafplaatsje, gelegen aan de Spree naast de dorpskerk, is een oase van rust temidden van de grotestads hectiek. Na de Eerste Wereldoorlog richtte de plaatselijke evangelische gemeente hier een monument op ter nagedachtenis van de tientallen jonge mannen uit hun midden die op het slagveld waren gebleven. Het monument bestaat uit een brede, ca. 5 meter hoge vierkante zuil opgetrokken uit rode baksteen. Op de vier zijden zijn plakettes aangebracht. Drie van de plakettes vermelden de namen van gesneuvelde Stralauer mannen. Sommige namen zijn inmiddels onleesbaar geworden. Op de vierde plakette is de volgende opdracht te lezen:  SEINEN GEFALLENEN SÖHNEN 1914 – 1918 GETREU SIND SIE GEGANGEN FÜR UNS IN KAMPF UND TOD NUN HÄLT SIE GOTT IM FANGE IM EWGEN MORGENROT   Het monument dateert van omstreeks 1929. De auteurs hebben niet kunnen achterhalen wie de maker is. Andere bezienswaardigheden in de directe omgeving: Enkele honderden meters terug langs de Tunnelstrasse (bushalte Alt Stralau) bevindt zich het uit de DDR-periode stammende herdenkingsmonument voor Karl Marx, (zie foto 1 - foto 2 en foto 3), die in 1837 enkele maanden in Stralau woonde en werkte. Het Friedenauer Monument (Perelsplatz / Friedenau) Locatie: in de wijk Friedenau van het stadsdeel Steglitz-Zehlendorf, aan de westzijde van de Perelsplatz; het monument bevindt zich aan de rand van het centrale park, ongeveer tegenover de ingang van de Evastrasse. Bereikbaarheid vanaf Alexanderplatz: S-Bahn S5 (ri.Westkreuz) of S7 (ri.Potsdam) of S9 (ri.Spandau) tot halte Zoölogischer Garten (6 haltes). Hier overstappen op U9 (ri. Rathaus Steglitz) tot UBhf Friedrich-Wilhelm-Platz (6 haltes). Verder te voet via de Sarrazinstrasse naar de Perelsplatz (ca. 5 min.). Het monument bevindt zich direkt aan deze zijde van het plein. Beschrijving: Dit plein heette eerder Maybachplatz, maar werd in 1961 omgedoopt in Perelsplatz, naar de door de Gestapo vermoordde Friedrich Justus Perels, die in de jaren ’20 v.d.v.e. hier het gymnasium bezocht. Op dit lommerrijke, intieme plein met zijn Sintflutbrunnen, het Parkcafé, de prachtige huizen uit de Gründerzeit en het voormalige gymnasium in neobarokstijl, liet de Friedenauer burgerij in 1923 een monument oprichten ter herinnering aan hen die in de wereldoorlog vielen.   Het monument heeft de vorm van een naar boven toe smaller wordende zuil van gestapelde ruw uitgehouwen blokken natuursteen. Bovenop het monument staat het ‘ijzeren kruis” (zie detailfoto), op de achterzijde hangt een zwaard (zie detailfoto); beide zijn in steen uitgehouwen. De zuil staat op een getrapte sokkel. Het geheel is bijna 5 meter hoog. Aan de voet van de zuil rusten helm en zwaard op een lauwertak. Daaronder stond de eenvoudige tekst: DEN IM WELTKRIEG 1914-18 GEFALLENEN   Er zijn geen namen van slachtoffers op het monument aangebracht. Toen de auteurs in de nazomer van 2009 het monument bezochten, bleek echter ook de tekst niet meer aanwezig. Wie het monument gemaakt heeft, konden de auteurs niet achterhalen. Andere bezienswaardigheden in de directe omgeving: Op ca. 10 min. loopafstand bevindt zich de Friedenauer begraafplaats, de zgn. Künstlerfriedhof. Hier bevindt zich o.a. het graf van Marlene Dietrich. Ook ligt hier een ereveldje met gesneuvelden uit de Eerste Wereldoorlog. De ingang is aan de Stubenrauchstrasse, het graf van Marlene ligt in de noordwestelijke hoek van de begraafplaats. Monument van de Kriegerverein Dahlem (Königin-Luise-Strasse / Dahlem) Locatie: Op een verhoging in de middenberm van de Königin-Luise-Strasse, op het kruispunt met de Thielallee/Pacelliallee, in de wijk Dahlem van het stadsdeel Steglitz-Zehlendorf. Bereikbaarheid vanaf Alexanderplatz: U2 (ri. Ruhleben); overstappen UBhf Nollendorfplatz (11 haltes) of UBhf Wittenbergplatz (12 haltes)) op U3 (ri. Krumme Lanke); uitstappen UBhf Dahlem Dorf (10 resp. 9 haltes); verder te voet (ca. 5 min.). Beschrijving: Het monument in Dahlem werd in 1926 opgericht door de plaatselijke Kriegerverein. Zoals de gerestaureerde tekst op de achterzijde vermeldt, geschiedde dat met de hulp van de burgers van Dahlem. Het monument is inclusief sokkel ca. 5 meter hoog en lijkt opgetrokken uit beton. Het is ontworpen door de beeldhouwer Hermann Horaeus (1875 – na 1945), die tientallen herdenkingsmonumenten van de Eerste Wereldoorlog heeft gemaakt7). Ze staan over heel Duitsland verspreid. Ook in Berlijn staan er nog enkele. Het monument heeft ruwweg de vorm van een op zijn punt staande ruit. Op de voorzijde staan drie kruisen afgebeeld, waarvan de middelste, tevens de grootste, gedekt is met een helm. Boven in de punt van de ruit staat een hand in het gebaar van de eedaflegging. Het geheel is in tamelijk slechte toestand. Op het lint dat zich over de kruisen welft, staat een inmiddels vrijwel onleesbare tekst: Unbesiegt und unvergessen.   De tekst op het veld onder de kruisen is inmiddels geheel verdwenen. Restauratie is tot nu toe (2009) achterwege gebleven, wellicht omdat in de huidige tijd een tekst van die strekking zelfs in Duitsland niet meer als passend wordt ervaren. De verdwenen tekst luidde8): Deutschlands Freiheit soll beschworen werden als ein Bund den nur der Eidbruch stört seht wir Toten recken aus der Erden Gräberkreuze - Opferkreuze daß ihr darauf schwört   De neutrale tekst op de achterzijde van het monument is wel gerestaureerd. Deze luidt: Seinen gefallenen Kameraden schuf dieses Ehrenmal mit Hilfe von Bürgern Dahlems der Kriegerverein 1926   Er hebben geen namen op het monument gestaan. Zie detailfoto 1 - detailfoto 2 - detailfoto 3. Andere bezienswaardigheden in de directe omgeving: Op ca. 12 min. loopafstand (Thielallee in zuidelijke richting) bevindt zich het voormalige Kaiser Wilhelm Institut für Physikalische Chemie und Elektrochemie, waar de chemicus Fritz Haber de gifgassen ontwikkelde, die dood en verderf zaaiden aan de fronten en die hij eerst zelf testte op locatie, eerst in Rusland en daarna in Vlaanderen. (Meerdere artikelen over Fritz Haber en over gifgas zijn te vinden op deze website.) Monument van de Kyffhäuserbund (Hauptstrasse / Schöneberg) Locatie: Het monumentje staat naast de ingang naar het begraafplaatsje van de oude Schöneberger dorpskerk. Het adres is Hauptstrasse 47, Berlin – Schöneberg. Bereikbaarheid vanaf Alexanderplatz: U2 (ri. Ruhleben) tot UBhf Nollendorfplatz (11 haltes); overstappen op U4 (ri. Innsbrucker Platz) tot UBhf Rathaus Schöneberg (3 haltes). Verder te voet via Elsasstrasse en Dominikusstrasse linksaf de Hauptstrasse in (ca. 6 min.). Beschrijving: Maar weinigen die langs de drukke Hauptstrasse in het stadsdeel Schöneberg hun weg in Berlijn zoeken, zal dit monumentje opgevallen zijn. Zelfs de meeste wandelaars zullen het passeren zonder het op te merken. Toch is dit herinneringsmonumentje een van de mooiste en ingetogenste WO1-monumenten in Berlijn. Net als van het eerder besproken monument in Dahlem is de maker ervan Hermann Horaeus9).   Het beeld dateert van kort na 1920. Het stelt een soldaat voor in staande houding. De figuur is slechts ongeveer een meter hoog, maar staat op een verhoging, waardoor hij niet helemaal in de omgeving verdwijnt. Het geweer over de schouder, de helm in de hand, staat de soldaat met gebogen hoofd, de blik peinzend naar de grond gericht. Veldfles en bajonet hangen nog aan zijn koppelriem. Zijn houding drukt resignatie uit. De oorlog is verloren en hij beseft het (zie detailfoto). Het beeld is geschonken door de Kyffhäuserbund, een landelijke organisatie van oorlogsveteranen en reservisten, met regionale en lokale afdelingen. De plakette die bij het monumentje is aangebracht dateert overduidelijk van na de Tweede Wereldoorlog. De tekst luidt: Unseren gefallenen Kameraden 1914-1918              1939-1945 Kyffhäuserbund Berlin   Andere bezienswaardigheden in de directe omgeving: Op ca. 6 min. loopafstand bevindt zich het Rathaus Schöneberg. Hier sprak de Amerikaanse president John F. Kennedy op 26 juni 1963 voor tienduizenden West-Berlijners zijn beroemd geworden woorden “Ich bin ein Berliner”. Hergebruikte monumenten Het Leeuwenmonument (Alt Lietzow / Charlottenburg) Locatie: Het beeld bevindt zich op het pleintje Alt Lietzow, dat ten noorden ligt van de Otto-Suhr-Allee, een drukke verkeersader door het stadsdeel Charlottenburg. Het parkje waarin het monument staat, bevindt zich vrijwel recht achter het Rathaus Charlottenburg. Bereikbaarheid vanaf Alexanderplatz: S5 (ri. Westkreuz) of S7 (ri. Potsdam Hbf) of S9 (ri. Spandau) tot SBhf Charlottenburg (8 haltes); te voet naar UBhf Wilmersdorfer Strasse; hier U7 (ri.Rathaus Spandau); uitstappen halte Richard-Wagner-Platz (2 haltes); verder te voet (ca. 7 min.). Beschrijving: Met het zgn. Löwendenkmal worden niet alleen gevallenen uit de Eerste Wereldoorlog herdacht. Oorspronkelijk werd het monument door de burgers van de toen nog zelfstandige stad Charlottenburg opgericht ter herdenking van hun in de Pruisische oorlogen van 1864 (tegen de Denen), 1866 (tegen Oostenrijk) en 1870/’71 (tegen Frankrijk) gesneuvelde stadgenoten. Het beeld werd onthuld in 1875. In de jaren ’20 v.d.v.e. werd op de sokkel een herdenkingsplakette voor de gesneuvelden uit WO1 toegevoegd. Na de Tweede Wereldoorlog kwam er nog een plakette bij. Dit “hergebruik” van oorlogsmonumenten zien we vaker in Berlijn.     Het beeld bestaat uit een liggende leeuw op een sokkel. De leeuwenfiguur is vermoedelijk een verwijzing naar de gehate Flensburger Löwe, het monument dat de Denen hadden opgericht om hun overwinning op de Sleeswijk-Holsteiners in 1850 te herdenken. De Pruisische overwinning op de Denen wiste die smaad uit. De symboliek past weliswaar bij die tijd, maar om te zeggen dat de leeuw er agressief uitziet, nou nee.... Hij ligt er bij als een soezende lobbes, die voldaan lijkt na te genieten van zijn zojuist verzwolgen vleesbrokken. De makers van het monument staan vermeld op de sokkel. Het geheel is ca. 4 meter hoog. De teksten (zie detailfoto 1 en detailfoto 2) op de vier plakettes, deels ontsierd door de onvermijdelijke grafitti, luiden achtereenvolgens: Den in den glorreichen Kaempfen für König u. Vaterland 1864, 66, 70 u. 71 gefallenen Kriegern dieser Stadt Die Bürgerschaft Charlottenburg 1875 Zum Gedenken der Toten des 1. Weltkrieges 1914 – 1918 Zum Gedenken der Toten des 2. Weltkrieges 1939 – 1945 Entwurf Baumeister Hubert Stier Ausführung Bildhauer Albert Wolff Einweihung 1875     Andere bezienswaardigheden in de directe omgeving: Het in Jugendstil opgetrokken Charlottenburger Rathaus  (zie foto 1 en foto 2) is zowel van buiten als van binnen de moeite van het bekijken ruimschoots waard. Loopafstand ca. 5 min. Monument bij de St.Paulskerk (Pankstrasse / Gesundbrunnen) Locatie: Het monumentje staat in de tuin van de St. Paulskerk, op de hoek van de Pankstrasse en Badstrasse in de wijk Gesundbrunnen van het stadsdeel Mitte. Het terrein is afgesloten met een hek, maar vanaf het trottoir langs de openbare weg is er goed zicht op. Bereikbaarheid vanaf Alexanderplatz: U8 (ri. Wittenau); uitstappen UBhf Pankstrasse. Het monument bevindt zich aan de overzijde van de Badstrasse die hier de Pankstrasse kruist. Beschrijving: Net als het hierboven beschreven oorlogsmonument in Alt Lietzow is ook dit monument oorspronkelijk opgericht voor de gesneuvelden uit de Pruisische oorlogen. Het werd geschonken door de plaatselijke afdeling (Kameradschaft) van de Kyffhäuserbund.   Het monument bestaat uit een zandstenen obelisk van ca. 4 meter hoog, gesierd met een in goud gevat IJzeren Kruis. Bovenop houdt een bronzen adelaar met gespreide vleugels de wereldbol in zijn klauwen (zie hiervoor de detailfoto). Het monument werd in 1872 opgericht. Het werd vervaardigd door steenhouwerij Pfaffenberg. De obelisk werd in 1909 verhoogd en in 1929 nogmaals aangepast. Het monument verkeert thans in slechte staat. Op de zuil staat de volgende tekst, die sterk verweerd is en daardoor moeilijk leesbaar:   Ihren in den Feldzügen 1864, 1866, 1870, 1871 gebliebenen Mitbürgern die Bewohner des Gesundbrunnens zum treuen Andenken   De tekst daaronder is van veel latere datum, maar zo mogelijk nog slechter te lezen: Den Opfern der Weltkriege 1914–1918 (.............)   De rest van de tekst is geheel onleesbaar geworden, maar vermoedelijk hebben er de jaartallen van de Tweede Wereldoorlog gestaan 1939-1945. Het geheel staat op een 1,5 meter hoge granieten sokkel, waarop de namen en sterfdata van uit Gesundbrunnen afkomstige mannen zijn aangebracht. Zij sneuvelden tegen de Denen (1864), de Oostenrijkers (1866) of de Fransen (1870/’71). Andere bezienswaardigheden in de directe omgeving: De Pankstrasse in zuidelijke richting volgend slaan we na ca. 10 min. lopen rechtsaf de Wiesenstrasse in. Waar deze straat het riviertje de Panke kruist ligt een monumentale zwerfkei. Deze kei is een herinneringsmonumen aan de Weddinger Blutmai, de straatgevechten tussen politie en linkse arbeiders die rond 1 mei 1929 in de wijk Wedding plaatsvonden. De gevechten hielden dagenlang aan. Er vielen 19 doden en 250 gewonden. Even verderop in de Wiesenstrasse staat het geboortehuis van de schrijver Theodor Plivier/Plievier. Bijzondere monumenten Postduivenmonument (Falkenseer Chaussee / Spandau) Locatie: Het monument staat in een klein parkje op de hoek van de Falkenseer Chaussee en de Flankenschanze in Berlijn-Spandau. Anno 2009 was het bijna helemaal overwoekerd door struiken. Vanaf het trottoir nauwelijks zichtbaar loopt de wandelaar er gemakkelijk aan voorbij. Bereikbaarheid vanaf Alexanderplatz: S75 of S9 ri.Spandau, tot eindpunt. Verder te voet (ca. 10 min.). Beschrijving: Meer dan 100.000 postduiven werden er in de Eerste Wereldoorlog ingezet voor het overbrengen van berichten. Alle strijdende legers maakten er gebruik van en hadden speciale fok- en trainingseenheden voor postduiven. In Duitsland was dat de Lehr-, Zucht- & Versuchsanstalt für Heeresbrieftauben in Spandau. Als eerbetoon aan de prestaties van de postduiven in de oorlog werd hier op 20 augustus 1939 dit Brieftauben Monument onthuld. Het werd ontworpen door de beeldhouwer Georg Roch (1881-1943).   Het Brieftaubendenkmal bestaat uit een bijna vier meter hoge zwerfkei, waarop 10 opvliegende bronzen duiven zijn gemonteerd. Oorspronkelijk waren het er 25, die echter tijdens de Tweede Wereldoorlog alle werden omgesmolten. Bij de herschepping van het monument in 1963 door de kunstenaar Paul Brandenburg werden slechts 10 duiven teruggeplaatst (zie detailfoto). Bovendien werd het monument verplaatst. Het stond oorspronkelijk in het Wröhmännerpark10). De tekst op de steen is overwoekerd door klimop en sterk verweerd. Met moeite valt er te ontcijferen: UNSEREN BRIEFTAUBEN   Andere bezienswaardigheden in de directe omgeving: In Spandau zijn nog meer WO1-monumenten te vinden. Een overzichtje met foto’s en precieze locatie-aanduidingen is te vinden op het internet11). Scholierenmonument (Mariannenplatz / Kreuzberg) Locatie: Het monument bevindt zich aan de noordzijde van de Mariannenplatz in het stadsdeel Kreuzberg-Friedrichshain, schuin voor het karakteristieke 19e eeuwse schoolgebouw, achter de al even karakteristieke St. Thomaskerk. Het staat iets van de weg af onder lommerrijke bomen. Bereikbaarheid vanaf Alexanderplatz: S5 (ri. Strausberg Nord) of S7 (ri. Ahrensfelde) of S9 (ri. Flughafen Schönefeld) tot SBhf Ostbahnhof (2 haltes); verder te voet via Schillingbrücke en Bethaniendamm naar de Mariannenplatz (ca. 6 min.). Komend van de Bethaniendamm staat het monumentje direct links. Beschrijving: Dit monument is opgedragen aan de scholieren van het voormalige Leibnitz-gymnasium (tegenwoordig is hier de Nürtingen-Grundschule gevestigd), die als zeer jonge oorlogsvrijwilligers niet zijn teruggekeerd van de slagvelden van de Eerste Wereldoorlog.   Het Berlijnse Leibnitz-gymnasium was beslist geen uitzondering. Door hun ouders thuis, maar vooral ook op school door hun leraren opgevoed in een atmosfeer van krijgshaftig patriottisme en angstaanjagende vijandbeelden, meldden in heel Duitsland scholieren zich in de overwinningsroes van de eerste oorlogsmaanden en ook nog daarna bij duizenden voor het front. Makkelijk zijn de voorbeelden daarvan in oorlogsliteratuur en egodocumenten terug te vinden12). Maar liefst 121(!) namen - allen leerlingen van het Leibnitz-gymnasium - staan er op de vier plakettes van de ca. drie meter hoge zandstenen zuil. De tekst op de plakette aan de voorzijde maakt het alleen nog maar erger:   DEN IM WELTKRIEG 1914-1918 GEFALLENEN SCHÜLERN DES LEIBNITZ-GYMNASIUMS ZUM EHRENDEN ANDENKEN DULCE ET DECORUM EST PRO PATRIA MORI   Zoet en eervol is het voor het vaderland te sterven (zie detailfoto). In die geest liet men een hele generatie jonge mannen de wapens opnemen. Zeer vele van hen keerden niet terug. Toch is – voorzover bij de auteurs bekend – dit WO1-monumentje het enige in Berlijn waar ook een ander geluid te horen is. Achteraf, maar toch... Ter gelegenheid van het door de Verenigde Naties uitgeroepen Jaar van de Vrede 1986 zag het stadsdeelbestuur van Kreuzberg aanleiding een nieuwe plakette aan te brengen bij het monument voor de gesneuvelde gymnasiasten. Daarop is de volgende tekst te lezen:     MIT DEM IN DIESEM DENKMAL EINGELASSENEN LATEINISCHEN SPRUCH – “ES IST SÜSS UND EHRENVOLL FÜR DAS VATERLAND ZU STERBEN” – WURDEN IN DER VERGANGENHEIT JUNGE DEUTSCHE MÄNNER AUF DEN SOGENANNTEN HELDENTOD VORBEREITET. DIE BEZIRKSVERORDNETENVERSAMMLUNG VON KREUZBERG FORDERT DEMGEGENÜBER IM UN-JAHR DES FRIEDENS 1986 “ NIE WIEDER KRIEG ! “ Andere bezienswaardigheden in de directe omgeving: Op de Mariannenplatz staat ook het voormalige ziekenhuis Bethanien, waar de grote Duitse schrijver Theodor Fontane in 1848 en 1849 werkte als apotheker. Tegenwoordig is het een centrum voor kunst en design, maar de historische apotheek is bewaard gebleven en te bezichtigen elke dinsdag van 14-17 uur. Ook op dit plein een fontein ter ere van de brandweer, die een nogal ludieke opvolger is van het brandweermonument dat Kreuzberg vóór WO2 rijk was. Aan de Bethaniendamm, net even ten noorden van de Mariannenplatz, staat het Baumhaus13), als het er nog staat. Gauw kijken vóór het te laat is.   Noten en literatuur [1] De Kyffhäusserbund ontstond rond 1900 als landelijke organisatie van soldaten, oud strijders, veteranen en reservisten. De naam is ontleend aan het megalomane nationalistische monument dat in 1896 op de berg Kyffhäuser bij Bad Frankenkental in Thüringen werd onthuld. Na de Eerste Wereldoorlog sloeg de bond een rechts-nationalistische en revanchistische koers in. In 1933 werd de Kyffhäuserbund door de nazi’s gelijkgeschakeld en na WO2, net als alle nazi-organisaties, door de geallieerden geliquideerd. Inmiddels bestaat er weer een organisatie van die naam. [2] Gekozen is steeds voor de snelste route; doorgaans is dat zoveel mogelijk met de S- of U-Bahn. Het nadeel daarvan is dat er onderweg weinig van de grote-stads-hectiek van Berlijn genoten kan worden. Alternatieve routes met bus en/of tram zijn in vrijwel alle gevallen voorhanden. We laten het aan de inventiviteit van de lezers over andere routes te vinden. [3] Zie Dagtocht Eerste Wereldoorlog Berlijn: van bloedhonden, schutters en cadetten elders op deze website. [4] Zie bijvoorbeeld het artikel De geschiedenis van de Neue Wache te Berlijn elders op deze website. [5] Zie noot 3 [6] Zie http://de.wikipedia.org/wiki/Denkm%C3%A4ler_in_Spandau [7] Zie http://de.wikipedia.org/wiki/Hermann_Hosaeus [8] Zie noot 7 [9] Zie noot 7 [10] Een monument voor de Franse postduiven uit de Eerste Wereldoorlog staat in Lille. Voor de betekenis van postduiven tijdens WO1 zie Postduiven, helden in de Eerste Wereldoorlog elders op deze website. [11] Zie noot 6 [12] Een anti-oorlogsroman op dit thema schreef Ernst Glaeser onder de titel Jahrgang 1902. Het boek werd in 1928 uitgegeven bij Gustav Kiepenheuer Verlag in Berlijn. [13] Zie bijvoorbeeld: http://www.faz.net/s/Rub501F42F1AA064C4CB17DF1C38AC00196/Doc~E6E29B5BD0146400C82507208BB6D11ED~ATpl~Ecommon~Scontent.html

▬ © 2011 - Rob Kammelar en Menno Wielinga. De auteursrechten van bovenstaand artikel berusten bij de auteurs. Voor gehele of gedeeltelijke overname is dan ook uitdrukkelijk schriftelijke toestemming vereist van de auteurs. Ook vragen en opmerkingen kunnen via dit emailadres aan de auteurs worden voorgelegd.