Fritz Haber in het nieuws Een reactie op de column van Prof. Dr. B. Smalhout: ‘Dr. Fritz Haber crimineel genie’ (Telegraaf 10 - 2 - 2007) door Eric R.J. Wils

Victor Frederik is een ‘educatief ontwerper’ en vertelt verhalen voor een theaterpubliek. In een nieuwe theaterproductie wil hij vertellen over ‘De uitvinder’, de joodse Duitse chemicus Fritz Haber (1868-1934). De voorstellingen zullen worden gehouden in een aantal forten van de Hollandse Waterlinie tijdens de jaarlijkse fortenmaand in september. Haber is de uitvinder van de ammoniaksynthese voor de productie van kunstmest en explosieven, bedenker en animator van het gebruik van gifgas tijdens de Eerste Wereldoorlog en ook nog betrokken bij de ontwikkeling van Zyklon B voor insectenbestrijding. Een centrale vraag die Frederik bezig houdt is in hoeverre een uitvinder verantwoordelijk is voor wat er met zijn uitvindingen wordt gedaan. Is Haber jaren na zijn dood nog verantwoordelijk voor het misbruik van Zyklon B, het middel dat door de nazi’s werd toegepast om de joden tijdens de Tweede Wereldoorlog te vergassen? Meer informatie over dit project is te vinden op de website van Victor Frederik. Haber kwam verder in het nieuws door een column in de Telegraaf van 10 februari 2007 geschreven door Prof. Dr. B. Smalhout met als titel: ‘Dr. Fritz Haber crimineel genie’. Hij schreef deze column op basis van het hoofdstuk over Haber in het boek ‘Krieg’ van Richard Heijster. Er staan in deze column veel details waar het een en ander over op te merken is. Er vielen op 22 april 1915 na de aanval met chloorgas in enkele minuten geen 5.000 doden en meer dan 10.000 zwaar gewonden. Toen mosterdgas werd geïntroduceerd waren er al redelijke gasmaskers beschikbaar en zo zijn er nog wel enige details die niet kloppen met recente bronnen die specifiek over chemische oorlogvoering of over Fritz Haber (1868-1934) handelen zoals de biografie van Margit Szöllözi-Janze uit 1998. Haber heeft weliswaar het idee van de gasoorlog uitgewerkt, maar het was toch de Duitse generale staf o.l.v. Erich von Falkenhayn die voor de gehele operatie verantwoordelijk was en die eind 1914 aan de Duitse chemici vroeg om aan gifgas te denken vanwege het Duitse conventionele munitietekort. Maar goed, Haber was en blijft verantwoordelijk voor wat hij in de Eerste Wereldoorlog heeft gedaan. Hij heeft een discutabel wapen geïntroduceerd en als men dat verwerpelijk, ethisch onverantwoord of zelfs crimineel wil noemen dan is dat een mening die men kan hebben. Haber past in hetzelfde rijtje van andere uitvinders van moderne wapensystemen zoals Alfred Nobel (hoogexplosieve stoffen), Hiram Maxim (machinegeweer), Wernher von Braun (raketten) en Robert Oppenheimer (atoombom) en dan noemen we maar niet de personen achter de ontwikkeling van de tank, de onderzeeboot en het bombardementsvliegtuig. Haber heeft nooit afstand gedaan van zijn rol in de gasoorlog en dus blijft hij daar ethisch en historisch verantwoordelijk voor. Of ethiek eigenlijk een rol speelde tijdens de enorm gewelddadige Eerste Wereldoorlog, waar beide kanten erop uit waren elkaar hoe dan ook uit te roeien, is overigens een andere vraag. Bij de training met een bajonet werden de Britse nieuwelingen aangemoedigd met kreten als: ‘Neem hem te grazen! Steek hem in zijn pens! Scheur zijn darmen eruit!’ En misschien is gedood worden door het gas blauwzuur dan toch wel te prefereren. Maar zoals de militair-historicus Martin van Creveld het in 1991 nog opmerkte kunnen we het kennelijk wel accepteren dat iemand door artillerie in stukken wordt geblazen, maar niet dat we hem willen zien stikken. De Britten en Fransen, die voor 22 april 1915 ook al aan het gaswapen werkten, namen het gebruik snel over. En tot in de Tweede Wereldoorlog waren er voorstanders van het gebruik van het gaswapen waaronder de veelgeroemde Winston Churchill. ‘Als het juist is om mijn vijand met het zwaard te bevechten, is het ook juist hem met mosterdgas te bevechten; het een is net zo verkeerd als het ander’ stelde de Britse geneticus, fysioloog en marxist J.B.S. Haldane tijdens een discussie over het gaswapen in 1925. Dat het in de Tweede Wereldoorlog niet werd ingezet had geen ethische reden, maar het gaswapen paste strategisch en tactisch niet in het verloop van dat conflict. Maar zoals wel meer auteurs kon Prof. Smalhout er niet aan weerstaan Haber te verbinden met Zyklon B en de holocaust, met als tendens dat de vergassing van joden niet zou hebben plaatsgevonden als Zyklon B (met het gas blauwzuur als de giftige component) niet door Haber ontwikkeld was. Zo zijn er nog wel meer misbruiken van technische ontwikkelingen op te noemen. Als de trein niet was ontwikkeld had men de joden niet naar concentratiekampen kunnen vervoeren. Is de uitvinder van de trein daardoor een crimineel en verantwoordelijk voor de holocaust? Is Alfred Nobel nog verantwoordelijk voor elke bom die momenteel in Bagdad of elders in de wereld ontploft omdat hij in de negentiende eeuw pionierde op het gebied van explosieven? De joodse historicus Fritz Stern noemt het, in de discussie over Habers bijdrage aan de ontwikkeling van Zyklon B voor de insectenbestrijding en het gebruik van het middel in de holocaust, moreel en historisch zinloos om verbanden te zoeken waar geen verbanden bestaan. Haber had eigenlijk maar zijdelings met Zyklon B te maken, dat was in de jaren 1920 al lang uitbesteed aan een oud medewerker van hem – Walter Heerdt - die een eigen bedrijf had namelijk Deutsche Gesellschaft für Schädlingsbekämpfung (Degesch). Toen de nazi’s besloten de joden uit te roeien hadden ze daartoe de technische middelen toch wel gevonden, zo beschikte men vanaf eind jaren 1930 dankzij IG Farben over heel wat giftiger gassen dan blauwzuur zoals het zenuwgas Tabun. En er waren andere middelen te bedenken die nog gruwelijker zijn dan blauwzuur. Wanneer Haber maar op een of andere manier verbonden zou zijn met de holocaust, zou er dan in Israël een ‘Fritz Haber Center’ aan de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem of een ‘Haber Library’ aan het ‘Weizmann Institute of Science’ in Rehovot bestaan?  © Eric R.J. Wils – e-mail

▬  © 2007 - Eric R.J. Wils. De auteursrechten van bovenstaand artikel berusten bij de auteur. Voor gehele of gedeeltelijke overname is dan ook uitdrukkelijk toestemming vereist van Eric R.J. Wils.