Inleiding
Een bekende foto uit de Eerste Wereldoorlog toont een rij Britse soldaten met doeken voor hun ogen en elkaar aan de schouder vasthoudend.1) De soldaten waren het slachtoffer van het gebruik van mosterdgas tijdens het tweede Duitse voorjaarsoffensief in april 1918. Ze behoorden tot de 55e (West Lancashire) divisie, van oorsprong een territoriale Britse divisie die al sinds 1914 aan het Westelijk Front vocht.

Hetzelfde onderwerp komt terug in het verwante schilderij ‘Gassed’ van John Singer Sargent dat gebaseerd is op slachtoffers van gevechten tijdens het geallieerde offensief in augustus 1918. Het zijn beelden van gasslachtoffers die zeldzaam zijn en daarom worden deze beelden vrijwel altijd in boeken of artikelen over de gasoorlog weergegeven.

Soms zijn ze voorzien van teksten die zonder enige relativering aangeven hoe verschrikkelijk de gasoorlog is geweest. In dit artikel wordt ingegaan op de achtergrond van zowel de foto als het schilderij en getracht wel enige relativering aan te brengen.

Gasinzet tijdens het tweede Duitse voorjaarsoffensief in 1918
Na het doodlopen van het eerste voorjaarsoffensief in maart 1918 richting Amiens begon het Duitse leger op 9 april 1918 een tweede offensief, dat als de slag aan de Lys – in België de rivier de Leie – bekend staat in de Engelse literatuur. De Duitse codenaam van de aanval was Georgette en had tot doel de kanaalsteden te veroveren.

De gevechten aan de Belgisch-Franse grens ten noorden en zuiden van de stad Armentières duurden van 9-29 april 1918 en net als tijdens het eerste Duitse voorjaaroffensief werd het beoogde doel niet bereikt.2)  

Op 9 april 1918 had het Duitse Zesde Leger de frontlinie bij Neuve Chapelle, zwak verdedigd door een Portugees legerkorps, doorbroken. De Britse 55e divisie bevond zich aan hun zuidflank bij Givency en Festubert aan het La Bassée kanaal en hield daar wel van 9-15 april stand aan het front. Om hun moedige optreden te eren werd later in Givency een gedenkteken voor de divisie opgericht met de woorden: ‘They win or die who wear the Rose of Lancashire’.
 

Kaart van het gebied met de beschieting met gasgranaten op 9 april 1918

Tijdens het offensief aan de Lys schoten de Duitsers, naast gewone granaten met explosieven, veel gasgranaten af aan de noord- en zuidkant van hun aanvalsgebied en dekten daarmee hun flanken af (zie kaart). Armentières werd zodanig bestookt met mosterdgasgranaten dat daarvan werd gezegd dat mosterdgas door de straten liep. De Britten moesten zich dan ook terugtrekken uit die stad. Gebieden die besmet waren met het persistente mosterdgas – ‘gelbe Räume’ genaamd - werden door de troepen gemeden als de pest.

De Duitsers gebruikten in het voorjaar van 1918 in de regel combinaties van gasgranaten. Naast mosterdgas (met code geelkruis) werden traangassen (met code blauwkruis) en fosgeen (met code groenkruis) ingezet.3)

Dat was ook het geval bij de aanval op 9 april 1918 zodat de soldaten van de 55e divisie aan meerdere gassen kunnen zijn blootgesteld. Maar het ging hier hoogstwaarschijnlijk om mosterdgas, hoewel een bron rept van traangas.4)   Dat laatste komt echter niet overeen met de getoonde symptomen van oogletsel leidend tot tijdelijke blindheid van de slachtoffers.
 
Eigenschappen van mosterdgas
Mosterdgas is een hoogkokende, stroperige vloeistof. Het werd verspreid als druppels die ontstonden na het openspringen van gasgranaten bij een inslag. Wanneer soldaten rechtstreeks door de vloeistofdruppels getroffen werden leidde dit tot ernstige verwondingen als blaarvorming gevolgd door afsterven van de huid.

Vloeistofbesmetting kon ook gebeuren wanneer soldaten in besmet gebied bivakkeerden en bijvoorbeeld op de grond gingen zitten. In een dergelijk gebied kon besmetting eveneens plaatsvinden via verdampt mosterdgas. Daarbij ontstond voornamelijk schade aan de ogen en ademhalingswegen. Mosterdgas werd niet zo snel opgemerkt omdat het geen sterke geur bezit of een directe uitwerking op het lichaam heeft. De effecten treden pas later op.5)

De foto met de soldaten van de 55e (West Lancashire) Divisie
De foto met de gasslachtoffers (zie hieronder) van de 55e divisie is genomen door een legerofficier in een Advanced Dressing Station6) bij Bethune op enkele kilometers ten westen van Givenchy op 10 april 1918, dus op de dag na het begin van de aanval.

De foto met de soldaten van de 55e (West Lancashire) Divisie Klik op de foto of hier voor een vergroting

Hoeveel mannen er precies in de rij staan is onduidelijk. Op de foto zijn er twaalf te zien, maar links en rechts houdt de rij niet op. De foto is van redelijk dichtbij genomen. Drie soldaten op de foto hebben verband om de ogen, dat was nat gemaakt om toch enige verlichting van de pijn te geven.

De meeste soldaten op de foto dragen aan hun linkerzij een canvastas. Daarin zat het Britse gasmasker uit 1918, de Small Box Respirator met de zogenoemde Harrison-toren vernoemd naar de chemicus Edward Frank Harrison.7)

Dat was een geribbelde metalen container waarin zich verschillende lagen van geïmpregneerde korrels en kool bevonden om gifgassen af te vangen.8) Bij een paar soldaten zijn de ribben van die container nog vaag door de canvastas heen te zien.

Small Box Respirator met Harrison-toren en canvastas

Uit het feit dat de soldaten besmet zijn geraakt en nog in het bezit zijn van hun gasmasker mag geconcludeerd worden dat ze dat ding niet hadden opgezet. Het masker bood wel afdoende bescherming tegen mosterdgas, maar het was verre van comfortabel om te dragen.

De 55e divisie was ervaren, maar mogelijk werden de soldaten verrast door een artillerieaanval met gasgranaten of, wat meer waarschijnlijker is, het slachtoffer van een te lang verblijf in een besmet gebied. De soldaten hadden hun gasmasker nog steeds wel bij zich. Dat was Britse soldaten in de regel dierbaarder dan hun geweer.

Met de foto werd voor het eerst duidelijk zichtbaar gemaakt wat de schadelijke gevolgen waren van een gasaanval op soldaten. De in het begin van de oorlog gebruikte gifgassen als chloor en fosgeen veroorzaakten longschade en geen uiterlijke effecten anders dan blauwkleuring door gebrek aan opname van zuurstof in het bloed.

Beelden van de gasoorlog tonen dan ook meestal alleen maar de bescherming tegen gassen in de vorm van soldaten voorzien van monddoeken, kappen of gasmaskers. Het in juli 1917 voor het eerst ingezette mosterdgas werkte echter anders en veroorzaakte wel uiterlijke effecten. En beelden daarvan maken een diepere indruk dan woorden.

Dergelijke foto’s met slachtoffers van de strijd werden overigens niet vrijgegeven door het Britse leger omdat publicatie demoraliserend zou werken op het Britse publiek. Men vindt deze foto dan ook niet in het populaire chauvinistische blad The War Illustrated.9)

Dat blad toonde op het titelblad van 4 mei 1918 een rij marcherende Britse soldaten van de 55e divisie in vol gevechtstenue, inclusief de canvastas met gasmasker op de borst, met daaronder de tekst: ‘Heroes of Festubert and Givenchy’.

Het schilderij ‘Gassed’ van John Singer Sargent
Behalve door de foto is het beeld van een rij gasslachtoffers ook bekend geworden door het schilderij ‘Gassed’ van John Singer Sargent gemaakt in de periode 1918-1919. Het is een groot doek (230 x 610 cm) en bevindt zich in het Imperial War Museum in Londen.10)

'Gassed' van John Singer Sargent Klik op de foto of hier voor een vergroting

Sargent (1856-1925) was een bekende Amerikaanse schilder van landschappen en society figuren, maar heeft ook muurschilderingen in een symbolische stijl gemaakt zoals in de Boston Public Library. Hij vervaardigde dikwijls grote doeken van rijk geklede dames, dus een oorlogsscène was verre van zijn gebruikelijke onderwerp.

Toch werd hij in 1918 door het Britse Ministerie van Informatie gevraagd om een groot doek te schilderen dat de samenwerking tussen Amerikaanse en Britse troepen moest symboliseren voor een nog te bouwen Hall of Remembrance. Dat gebouw is er nooit gekomen en het schilderij gaat ook niet bepaald over het beoogde onderwerp.

Sargent verbleef in de zomer van 1918 enkele maanden achter het front op het moment dat de Duitse voorjaarsoffensieven mislukt waren en de geallieerden met hun tegenoffensief begonnen. Hij werd behandeld als een VIP en mocht zelfs bij veldmaarschalk Douglas Haig op bezoek. Tijdens zijn bezoeken aan locaties schilderde hij een aantal werken, maar kwam niet echt een voorbeeld tegen van een Brits-Amerikaanse operatie.11)

Op 8 augustus 1918 begon het Britse offensief bij Amiens om de Duitse uitstulping tussen Arras en Noyon, gevormd na het eerste Duitse voorjaarsoffensief in maart 1918, teniet te doen. De Duitsers moesten terug en tijdens de terugtrekking gebruikten ze mosterdgasgranaten om de Britse opmars zoveel mogelijk te verhinderen. Het hield de aanvallers op een veilige afstand en maakte een geordende terugtrekking mogelijk.

Op 21 augustus rukte eenheden van de Britse 2e en 3e divisie op tegen het dorp Courcelles, gelegen tussen Arras en Bapaume. Ze trokken door een besmet gebied en door de hitte van de dag verdampte het mosterdgas en daardoor raakten er soldaten besmet. Het was een ‘gewone’ dag aan het Westelijk Front in 1918, waarover verder weinig te melden viel.

Sargent bezocht een Casualty Clearing Station waar de medische diensten druk bezig waren met het behandelen van de gasslachtoffers die in groepjes arriveerden. De medische dienst bevond zich in Le Bac-de-Sud, ten zuidwesten van de stad Arras, langs de weg naar Doullens.

Hij maakte er een aantal schetsen en getroffen door het tafereel besloot Sargent dat dit het onderwerp van zijn te schilderen doek moest worden. Terug in zijn studio in Londen werkte hij er tot in het voorjaar van 1919 aan. Het schilderij is dan ook geen exacte weergave van de realiteit zoals de foto met de soldaten van de 55e divisie dat wel is.

Bewerkt detail van het schilderij ‘Gassed’

Sargent’s schilderij heeft niet de rauwe directheid van de foto. Ondanks het gruwelijke onderwerp blijft het te netjes. Dat komt door de afstand, de gele kleur van de ondergaande zon en de onscherpe contouren van de personen.

Maar ook wanneer het centrale gedeelte er uit wordt gelicht met een fotobewerkingsprogramma, in zwart-wit wordt weergegeven en de soldaten in dezelfde richting worden geplaatst is de foto qua beeldvorming veel sterker.

Het schilderij blijft een kunstwerk. Het is bovendien onwerkelijk dat sommige soldaten nog hun geweer en bepakking dragen alsof ze net van de frontlijn komen. Wat moet iemand met oogletsel en een doek voor zijn ogen nog met een geweer?

De centrale rij geblinddoekte soldaten is op het schilderij geplaatst tussen dicht bij elkaar op de grond liggende andere slachtoffers. Dat wekt de suggestie van een berg lijken die op een hoop zijn gegooid. Het lijkt onwaarschijnlijk dat behandelde slachtoffers in een Casualty Clearing Station zo dicht bij elkaar kropen, maar het verhoogt wel het dramatische effect van het schilderij.

Er bestaat een foto (zie hieronder) van een groep Australische mosterdgasslachtoffers die met doeken voor hun ogen in het gras liggen.12) Als ze die doeken niet voor hun ogen hadden, zou het een willekeurige groep soldaten kunnen zijn die op een grasveld uitrustten na een uitputtend gevecht.

Australische mosterdgasslachtoffers

Deze foto is genomen op 27 mei 1918 in het Bois de l’Abbé ten zuiden van Villers-Bretonneux. Australische divisies waren van april tot augustus 1918 betrokken bij de vele gevechten rond Amiens.

Discussie over het schilderij ‘Gassed’ in het interbellum
Sargent’s schilderij heeft een rol gespeeld in de discussie in het interbellum over het humaan of inhumaan zijn van strijdgassen. De hulpeloosheid van de mannen maakte indruk en dit weersprak als het ware de realiteit dat slechts een gering percentage (tussen 3-4 %) van gasslachtoffers de dood vonden. Een percentage dat beduidend lager ligt dan bij slachtoffers van artilleriebeschietingen, waarvan zo’n 25 % het niet overleefde.

Mosterdgas veroorzaakte het grootste aantal gasslachtoffers onder de Britse troepen. Volgens Ludwig Haber waren er 114.000 in 1918, van wie 2.700 dodelijk.13)  
Hoewel de meeste het overleefden, illustreren de beelden duidelijk dat mosterdgasaanvallen voor een zware belasting van het medische systeem zorgde. Dat werd letterlijk overvoerd door slachtoffers en de behandeling deed een grote aanslag op de beschikbare medische middelen.

Gasslachtoffers waren eigenlijk de ‘gelukkigen’ in vergelijking met slachtoffers van artillerie of kogels. Maar de verbeelding van de gasoorlog won het van de realiteit. Dit ondanks valide tegenargumenten zoals van de chemicus en latere brigade-generaal Harold Hartley14) die over Sargent’s schilderij het volgende zei:15)
 

Het mocht dan door hoge Britse militairen een sentimenteel en pathetisch doek worden gevonden, het toont aan dat een kunstwerk wel degelijk invloed kan hebben. Vermoedelijk meer dan Sargent ooit in gedachten had. Het droeg bij tot de mythe van het gaswapen.

Het effect van het gaswapen op de publieke opinie was zodanig dat veelal gedacht werd (en mogelijk nog wordt) dat gas voor de meeste dodelijke slachtoffers heeft gezorgd tijdens de Eerste Wereldoorlog en dat na afloop van de oorlog hele terreinen onbewoonbaar waren door de inzet van gas. De oorlog was ‘gas en nog eens gas’.

Die mythe is moeilijk of misschien wel onmogelijk uit te roeien. Gas was weliswaar een verschrikkelijk en angstaanjagend, maar toch weinig effectief, wapen geweest. De conventionele artillerie was het belangrijkste wapen op het slagveld. De Eerste Wereldoorlog was ‘artillerie en nog eens artillerie’ is eveneens kortzichtig maar meer in lijn met de werkelijkheid.

Beschreven ervaringen van een mosterdgasslachtoffer
Verschillende Britse soldaten die het slachtoffer waren van mosterdgas hebben later hun ervaringen opgetekend. Een daarvan kwam van de slechts 18 jaar oude A.J. Abraham met de rang van Lance-Corporal in de Britse 24e divisie.17) Hoewel later in 1918 plaatsgevonden, tijdens de geallieerde opmars, past zijn verhaal goed bij de beelden van de foto’s en het schilderij ‘Gassed’.

De Britten waren na zware gevechten door de Hindenburg-linie gebroken en Cambrai was op 9 oktober 1918 veroverd. Op 11 oktober nam het peloton van Abraham deel aan een aanval op het dorp Rieux ten oosten van de stad Cambrai. De Duitse tegenstand was nog altijd hevig en de Britse aanvallers werden in de nacht met granaten beschoten.

Nadat de artilleriebeschieting grotendeels over was, zocht het peloton van Abraham enige bescherming in kuilen langs de weg. Iemand riep nog ‘gas’, een ander ‘fuck the gas’, en de uitgeputte mannen kropen in een kuil en vielen in slaap.

Bij het wakker worden in de vroege ochtend waren hun ogen pijnlijk en bloeddoorlopen en werd het hun duidelijk dat ze het slachtoffer van gas waren geworden. De weg waar ze ’s nachts langs gelegen hadden was enigszins verzonken tegen een heuvel en fungeerde als een soort gasval. En aangezien mosterdgas zwaarder is dan lucht dreef het niet weg.
 

Tekening van een door mosterdgas aangetast oog18)

De mannen bleven die dag op hun plaats, hoestend, kokhalzend en langzaam blind wordend. In de loop van middag werden ze afgelost en liepen circa 10 kilometer terug voor de eerste medische hulp. Daar brachten ze de nacht door in een schoolgebouw.

De dag daarop, dus ruim 30 uur na de artilleriebeschieting, waren hun ogen zodanig aangetast dat ze praktisch blind waren. Bovendien konden ze nog slechts fluisteren. Ze werden door een dokter van een label voorzien en in een rij geplaatst.

Behalve hun helmen en gasmaskers namen ze nog wat persoonlijke eet- en toiletspullen mee in hun zakken. Onder leiding van een sergeant werd de tocht richting een Casualty Clearing Station ingezet. Daar werden ze uitgekleed, gewassen, in een pyjama gestoken en naar een veldhospitaal vervoerd.

Het duurde enige maanden voordat Abraham’s ogen genezen waren, maar toen was de oorlog gelukkig voor hem al voorbij. Maar hij liep tevens een longontsteking op en was pas in 1923 voldoende hersteld om weer te gaan werken.

De effecten van mosterdgas-vloeistofbesmetting
Korporaal Abraham behoorden nog tot de ‘gelukkigen’, net als de 75% van de mannen op Sargent’s schilderij die binnen enkele maanden weer genezen waren. Ze waren vermoedelijk allen het slachtoffer van mosterdgas in dampvorm en niet van een veel ernstiger vloeistofbesmetting.

Het effect van mosterdgas treedt niet onmiddellijk op. Bij besmetting van de huid vindt eerst roodkleuring plaats, vervolgens blaarvorming met geel vocht en uiteindelijk afsterving van de huid waarbij het slachtoffer zwart wordt.

De wonden veroorzaken veel pijn en vertonen weinig neiging tot genezing. Er bestaat geen geneesmiddel tegen mosterdgas. De enige methode om te herstellen is de natuur zijn werk te laten doen en proberen infecties te voorkomen.

De paar zeldzame beelden die er bestaan van de mosterdgasslachtoffers in de vorm van de hierboven besproken foto’s worden dikwijls gereproduceerd in boeken en artikelen over de gasoorlog tijdens de Eerste Wereldoorlog. Maar in geen van de door mij geraadpleegde bronnen over de gasoorlog komen foto’s voor van slachtoffers van een vloeistofbesmetting met mosterdgas, te beschouwen als de zware gevallen.19)

Hieronder zijn twee kleurenfoto’s geplaatst van overleden Franse soldaten waarbij de zware aantasting van de huid in een later stadium is te zien. Dit zijn foto’s die genomen zijn voor opname in medische dossiers.
 

(Beide foto's zijn in bruikleen afgestaan door Rob Ruggenberg -  www.greatwar.nl)

Op deze foto’s is echter niet de karakteristieke blaarvorming te zien. Op een foto van een slachtoffer uit een recenter gebruik van mosterdgas, tijdens de Iran-Irak oorlog in de jaren tachtig van de vorige eeuw, is dat wel goed te zien.20)
 

Een mosterdgasslachtoffer met de karakteristieke blaren

Besmette soldaten in de Eerste Wereldoorlog hebben er ongetwijfeld eender uitgezien. Dergelijke foto’s van slachtoffers met blaren wekken enorme afschuw, maar dat doen beelden van de slachtoffers van artilleriebeschietingen ook.

Gruwelijke oorlogsbeelden hebben nooit geleid tot afschaffing van een wapen
De beelden van mosterdgasslachtoffers worden vaak aangehaald als reden waarom het gaswapen niet meer werd ingezet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dat is echter een drogreden. Gruwelijke beelden van artillerieslachtoffers hebben nooit geleid tot afschaffing van de artillerie. Naast het gaswapen was de tank het nieuwe wapensysteem dat in de Eerste Wereldoorlog werd ontwikkeld.
 

Het verminkte en verkoolde lijk van een tanksoldaat voor de resten van een Mark IV tank

Beelden van ernstig verminkte tankbemanningen zijn ook nooit een argument geweest om de verdere ontwikkeling van de tank te stoppen. Wanneer een wapen goed past in de militaire strategie dan doen discussies over slachtoffers of over het al dan inhumaan zijn van een wapen niet meer ter zake.

Noten
[1] Imperial War Museum catalogue number Q 11586.
[2] John Toland, No man’s land. 1918, The last year of the Great War, Lincoln and London, 1980, Chapter 5.
[3] Zie voor een meer uitgebreide beschrijving van gasgranaten: Eric R.J. Wils, Mosterdgas: koning van de oorlogsgassen. De gasoorlog aan het westelijk front, in: Hans Andriessen, Martin Ros en Perry Pierik (red.), De Grote Oorlog. Kroniek 1914-1918, deel 10, Soesterberg, 2006, p. 59-96.
[4] Poison gas in World War I, http://en.wikipedia.org/wiki/Poison_gas_in_World_War_I
[5] Zie voor een meer uitgebreide beschrijving van de uitwerking van mosterdgas: http://mpbundels.mindef.nl:80/35_serie/35_320/hoofdstuk_3_deel_c.htm
[6] Een Advanced Dressing Station was de eerste medische hulppost van het Britse leger na de directe medische hulp op het slagveld. Van daar uit werden de slachtoffers doorgestuurd naar een verder achter het front gelegen Casualty Clearing Station.
[7] Churchill’s forgotten hero, http://news.bbc.co.uk/today/hi/today/newsid_7444000/7444496.stm June 2008.
[8] Zie voor een meer uitgebreide beschrijving van de Britse beschermende maatregelen: Eric R.J. Wils, Het chemisch wapen in het Britse leger, ‘Oh! What a lovely gas war’, in: Hans Andriessen, Leo Dorrestein en Perry Pierik (red.), De Grote Oorlog. Kroniek 1914-1918, deel 17, Soesterberg, 2008, p. 37-82.
[9] J.A. Hammerton (Ed.), The War Illustrated, A Pictorial Record of the Conflict of the Nations, London.
[10] Nigel Viney, Images of Wartime, British Art and Artists of World War I, Paintings from the Collection of the Imperial War Museum, London, 1991, p. 54-57.
Zie ook: John Singer Sargent Virtual Gallery,  http://jssgallery.org/Major_Paintings/Major.htm
Bij het schilderij ‘Gassed’ worden tevens enkele voorstudies getoond.
Op dezelfde website is ook Sargent’s schilderij ‘General Officers of the Great War’ uit de collectie van de National Portrait Gallery in Londen te zien. Een schilderij van een rij zelfvoldaan kijkende Britse generaals met in het midden veldmaarschalk Douglas Haig.
[11] Evan Charteris, John Sargent, London, 1927, Chapter 26.
[12] Australian War Memorial number E04851.
[13] L.F. Haber, The Poisonous Cloud, Chemical Warfare in the First World War, Oxford, 1986, p. 243.
[14] Sir Harold Hartley (1878-1972) was in 1900 als chemicus afgestudeerd. Hij werd in 1915 benoemd als chemisch adviseur van het Britse Derde Leger en zou verschillende functies in de Britse organisatie van de gasoorlog bekleden. Aan het einde van de oorlog was hij opgeklommen tot brigadegeneraal. Hij bleef adviseur van de Britse regering tot 1950 en werd als een autoriteit op het gebied van de chemische wapens beschouwd.
[15] Geciteerd uit Victor Lefebure, Riddle of the Rhine, 1920, Chapter XI: Humane or inhumane? Het boek is elektronisch beschikbaar via het Project Gutenberg Consortia Center, http://www.Gutenberg.us 
[16] Hartley refereerde hier foutief naar Ieper, waar mosterdgas in juli 1917 voor het eerst tegen Britse soldaten werd gebruikt. Mosterdgas wordt daarom ook wel yperiet genoemd.
[17] Malcolm Brown, The Imperial War Museum Book of 1918. Year of Victory, London, 1998, p. 258-261.
[18] An Atlas of Gas Poisoning, first published in 1918, http://www.vlib.us/medical/gaswar/gasindex.htm
[19] Zie noten 3 en 7 voor de geraadpleegde literatuur.
[20] Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons, Chemical Disarmament: Basic Facts, 1999, p. 8.