Lexicon van historische misverstanden
De Duitse historicus Jörg Meidenbauer publiceerde in 2004 een boek dat in het Nederlands vertaald werd als ‘Lexicon van historische misverstanden’, uitgegeven door Uitgeverij Bert Bakker (ISBN: 90 351 2833 8). Met als ondertitel ‘Vooroordelen en misverstanden van Alexander de Grote tot Zeus’.

Op het titelblad staat een citaat van de beroemde Duitse historicus Theodor Mommsen die luidt: ‘De fantasie is niet alleen grondslag van alle poëzie maar ook van alle historie’. De openingszin van Meidenbauers boek zet de toon: ‘Vanaf het begin van de geschiedschrijving staat deze vol vergissingen, legendes, leugens en verdraaiing van feiten’.

Het boek bestaat uit korte stukken van ongeveer een pagina lang en de onderwerpen zijn alfabetisch van A tot Z gerangschikt. Het is best een vermakelijk boek om in te bladeren en hier en daar over een onderwerp te lezen.

Maar er kleven ook grote bezwaren aan als op een pagina ingegaan wordt op een onderwerp waar een historicus jarenlang onderzoek naar kan doen in de hoop er een afgewogen oordeel over te kunnen vellen zoals over de Duitse Dolksteeklegende.

Bovendien stelt een historicus zich wel erg kwetsbaar op als hij meent maar even alle historische misverstanden uit de weg te ruimen. Als het dan ook nog over tal van verschillende onderwerpen gaat variërend van de kaassoort Camembert tot aan Napoleon en van de Magna Charta tot de Volkswagen, dan moet men wel heel erg belezen zijn om niet opnieuw misverstanden te creëren.

Dat laatste is duidelijk het geval over het onderwerp gifgas. Het misverstand waar afgerekend mee moet worden is de vraag of gifgas voor het eerst in de Eerste Wereldoorlog werd gebruikt. In het betoog wordt het volgende gesteld:
 

Het eerste gebruik van gifgassen
Het weergeven van het woord mosterdgas in ‘bold’ in bovenstaand citaat is van mijn hand. Kennelijk heeft Meidenbauer ergens iets gelezen, gezien het gehanteerde ‘zo wordt gesteld’. Het is dan ook jammer dat er geen bron wordt vermeld. Vermoedelijk komt de veronderstelling uit het boek ‘Kultur im Alten China’. Daarin staat de volgende zin:

Ja, Meidenbauer heeft gelijk als hij poneert dat er lang voor de Eerste Wereldoorlog al gebruik is gemaakt van chemische en biologische middelen tijdens de vele oorlogen en conflicten die de mensheid heeft uitgevochten. Rook van brandend materiaal kan sterke irritatie opwekken en wanneer materialen zoals het natuurlijk voorkomend zwavel worden verbrand levert dit het giftige zwaveldioxide. Dat was het gifgas waar het Nederlandse leger in de Eerste Wereldoorlog voor koos toen het op zoek was naar een chemisch wapen.

Er zijn bronnen dat de Grieken al 400 jaar voor Christus zwavel verbranden. Dus 800 jaar voor de Chinezen. Er bestaan historische overzichten waarin al dit vermeend gebruik van chemische en biologische middelen netjes op een rijtje wordt gezet.2)Ook arseen bevattende rook wordt genoemd. Arseenoxide is een alom bekend gif, ook wel rattenkruit genoemd.

Sinds 1915 loopt de discussie of het gebruik van traangasgranaten in september 1914 door de Franse militairen nu het eerste gebruik van gifgas was tijdens de Eerste Wereldoorlog. Feit blijft dat er op 22 april 1915 toen de Duitsers 150 ton chloor bij Ieper loslieten sprake was van een totaal nieuwe situatie.

Er was voor het eerst een chemisch wapen ontwikkeld dat op grote schaal werd ingezet om een doorbraak in de loopgravenoorlog te bewerkstelligen. Niet zo maar wat rook of giftige damp tijdens een gevecht naar een tegenstander blazen, of een paar traangasgranaten gooien, maar 150 ton chloor verspreiden.

Speciaal voor de gevechten in april 1915 op industriële wijze aangemaakt en verpakt in 6.000 cilinders. Deze chemische oorlogvoering escaleerde zodanig dat er in 1918 miljoenen gifgasgranaten, o.a. gevuld met mosterdgas, werden afgevuurd door de strijdende partijen.

Mosterdgas al gebruikt in de vierde eeuw?
Hebben de Chinezen in de vierde eeuw al mosterdgas gebruikt? De stand van de Chinese wetenschap mag in de vierde eeuw hoger zijn geweest dan die in onze lage landen bij de zee, maar er waren geen chemici die konden synthetiseren.

Mosterdgas is geen natuurlijk product en heeft ook niets te maken met de ingrediënten die in mosterdzaad zitten. Het is alleen mosterdgas genoemd omdat zijn ontdekker, de Britse chemicus Frederick Guthrie, rond 1850 van het product proefde en het als volgt omschreef: ‘Het heeft een doordringende maar niet onaangename geur, gelijkend op die van mosterdolie. Het smaakt ongeveer als knoflook.’3)

De Belgische en Franse benaming ‘Yperite’ voorkomt de associatie met het natuurlijke product mosterd. De toxicologische werking van mosterdgas is uitgebreid onderzocht en het veroorzaakt geen bewusteloosheid in lage concentraties. Het heeft in lage concentraties effect op de ogen, met als resultaat tijdelijke blindheid.

De meeste slachtoffers verloren niet blijvend ‘het licht in de ogen’. Een van de bekendste gevallen tijdens de Eerste Wereldoorlog was Adolf Hitler die volledig herstelde. In zijn medisch dossier uit 1936 wordt althans niets vermeld over problemen met de ogen.4)

Mosterdgas is een synthetisch product dat niet zo eenvoudig te maken is. Het kostte de geallieerden in de Eerste Wereldoorlog ongeveer een jaar voordat ze het middel op industriële wijze konden produceren. De Chinezen zouden hun tijd wel heel erg vooruit zijn geweest als ze dat konden. Ja, ze hebben rond het jaar 1000 van de westerse jaartelling het buskruit uitgevonden.

Ook niet onbelangrijk in de ontwikkeling van wapentuig. Maar dat vereiste geen chemische synthese omdat buskruit bestaat uit een mengsel van min of meer in de natuur voorkomende bestanddelen namelijk zwavel, houtskool en salpeter. Men hoefde die alleen maar in de juiste verhouding te mengen.

Napalm een gifgas?
Er staat nog meer discutabele tekst in het onderwerp gifgas in Meidenbauers boek en wel het volgende:

Napalm een gifgas? Ja, het zijn allebei chemische producten. Maar dat zijn buskruit, munitie en andere explosieve stoffen die kogels en granaten voortstuwen ook. En waarbij tijdens het afschieten bovendien nog giftige gassen in de vorm van nitreuze dampen vrijkomen. Napalm is een middel om brand te stichten, een verre opvolger van het Griekse vuur uit het Byzantijnse rijk, maar geen gifgas.

Mogelijk is Meidenbauer in de war met de ontbladeringsmiddelen die bekend staan als 2,4,-D en 2,4,5-T. Deze chemicaliën moesten o.a. oogsten in Vietnam verwoesten en worden soms tot de chemische wapens (bekend onder de naam ‘Agent Orange’) gerekend. Ze bevatten bovendien uiterst giftige verontreinigingen bekend als de dioxinen. Een daarvan is TCDD, omschreven als de giftigste stof ooit door de mensheid gemaakt.5)  Het is niet acuut werkend, maar heeft onder de Vietnamezen veel ziekteverschijnselen veroorzaakt.

Het noemen van het recente gebruik van gifgas, waaronder mosterdgas, door Irak tijdens de Iran-Irak oorlog in de jaren tachtig van de 20ste eeuw had in het verhaal van Meidenbauer beter op zijn plaats geweest.

Chemische ontwapening
Tenslotte doet Meidenbauer ook nog aan toekomstvoorspelling, wat toch niet de primaire taak van een historicus is die verondersteld wordt zich met het verleden bezig te houden. Maar wanneer hij zich dan toch over de toekomst uitspreekt, moet dat wel gebaseerd zijn op de huidige feiten. De laatste zin van zijn betoog luidt:

Er wordt in het kader van het Chemisch Wapenverdrag door de diverse bezitters van chemische wapens gewerkt om die te vernietigen. Deze werkzaamheden zijn voor een ieder te volgen op de website van de OPCW.6)

De vernietiging verloopt langzaam, zo langzaam dat de in het verdrag gestelde tijdslimieten niet worden gehaald. Dat komt niet door onwil, maar door het uitgangspunt dat de chemische wapens op een veilige en milieuvriendelijke manier vernietigd dienen te worden.

Het opruimen zoals dat na de Eerste en Tweede Wereldoorlog plaatsvond door de wapens maar in zee te dumpen is uit den boze. Dan was men er wel snel van af, maar het schept problemen voor de toekomst. Er is geen enkele indicatie dat de grote chemische wapenbezitters zoals Rusland en de Verenigde Staten hun voorraad niet zouden vernietigen. Alleen het kost meer tijd en heel veel geld.

Verder is het chemisch wapen zodanig als onmenselijk geclassificeerd dat geen land het ooit nog zou durven te gebruiken zonder als paria te worden beschouwd. Dat sluit niet uit dat terroristen mogelijk naar chemische wapens of toxische industriechemicaliën zullen grijpen. Tot nu toe hebben ze echter voornamelijk gebruik gemaakt van bommen met conventionele explosieven. En die wapens zullen in de komende tijd zeker niet van de aardbodem verdwijnen.

Tot slot
Op de website van de Stichting Studiecentrum Eerste Wereldoorlog (SSEW) werd door Hans Andriessen in 2007 de vraag gesteld of geschiedschrijving nu wel een wetenschap is.7) Op datgene wat de historicus Meidenbauer in het stukje over gifgas te berde brengt, kan nauwelijks het woord wetenschap van toepassing zijn.

Bedoelt om een misverstand weg te nemen, dat er eigenlijk niet is, creëert hij vier nieuwe misverstanden. Dat is knap. Dat is echter geen wetenschap, maar kunst. Het is mij dan ook volkomen duidelijk waarom de quote van Theodor Mommsen op het titelblad staat: ‘De fantasie is niet alleen grondslag van alle poëzie maar ook van alle historie’.

Noten
[1] Walter Böttger, Kultur im Alten China, Leipzig, 1977, p. 88-89.
[2] Zie voor een goed overzicht L. Szinicz, History of chemical and biological warfare agents, Toxicology, 2005, Vol. 214, p. 167-181.
[3]Eric R.J. Wils, Mosterdgas: de koning van de oorlogsgassen, in: Hans Andriessen, Martin Ros en Perry Pierik (red.), De Grote Oorlog. Kroniek 1914-1918, deel 10, Soesterberg, 2006, p. 59-96.
[4] Uitvoerig besproken door Werner Maser, Hitler – Stalin. Mythen, leugens en legenden, Soesterberg, 2007, Hoofdstuk 40.
[5] J.W. Copius Peereboom en Lucas Reijnders, Hoe gevaarlijk zijn milieugevaarlijke stoffen, Meppel – Amsterdam, 1986, Hoofdstuk 7.
[6] Zie bijvoorbeeld ook: Ralf Trapp, Tien jaar OPCW: succesvolle ontwapening en non-proliferatie in de praktijk, Vrede en Veiligheid 36 (2007), p. 262-267.
[7] Zie: ssew.nl/is-geschiedschrijving-wetenschap