Gewonde Belgen in Middelburg 1914	Tentenkamp te Amersfoort eind 1914

Op 10 oktober 1914 viel de vestingstad Antwerpen en naast waarschijnlijk 1.000.000 burger-vluchtelingen vluchtten ook ruim 40.000 Belgische soldaten naar het neutrale Nederland om aan krijgsgevangenschap te ontkomen. Door de chaotische situatie zagen naar schatting 7.000 soldaten kans, vermomd als burgers, via Vlissingen naar Engeland te ontkomen en weer dienst te nemen aan het front. Ruim 33.000 militairen werden ontwapend onder wie 6 generaals en 400 andere officieren (deze officieren werden allen geïnterneerd te Zwolle).

Naast deze Belgische militairen waren ook nog bijna 1.600 Engelse militairen van de First Royal Naval Brigade naar Nederland gevlucht. Zij waren bij Calais geland en werden ingezet bij de verdediging van Antwerpen. Deze Engelse militairen kregen de opdracht om samen met de Belgen, de opmars van het Duitse leger in het noorden te vertragen. Toen zij zich uiteindelijk moesten terugtrekken zagen de Engelsen hun terugtocht afgesneden.

De over de Nederlandse landsgrenzen gevluchte militairen werden ondergebracht in, vanwege de mobilisatie, een aantal leegstaande kazernes in Nederland:

- Amersfoort (in de nabijheid werd later Kamp Zeist gebouwd)
- Harderwijk (hier ontstond Kamp Harderwijk)
- Groningen (hier werd het Engelse Kamp ingericht)
- Oldebroek (dit Kamp werd opgeheven op 1 september1916)
- Alkmaar

In Alkmaar werden aanvankelijk Duitsers en Belgen ondergebracht. 
Dit gaf aanleiding tot veel problemen.Voor de Duitse militairen werd toen Kamp Bergen gebouwd en de Belgen werden overgebracht naar Kamp Gaasterland (dit kamp werd opgeheven in december 1916)

Verder vond huisvesting plaats in de kazernes van:

- Leeuwarden (1.200 personen - opgeheven begin 1915)
- Assen (2.500 personen - opgeheven begin 1915)
- Kampen (1.800 personen - opgeheven begin 1915)
- Zwolle (400 personen - opgeheven begin 1915)
- Loosduinen ‘Landgoed Ockenburgh’
   (1.500 personen - opgeheven begin 1915)

Het Engelse Kamp
De Engelse militairen werden eerst ondergebracht in de kazernes te Leeuwarden en Groningen. De Leeuwarden-groep wordt na twee weken overgebracht naar Groningen waar tussen 1 december en 3 januari een barakkenkamp (het Engelse Kamp) werd gebouwd dat wegens de slechte weersomstandigheden eerst op 18 januari 1915 werd betrokken.

Te Gaasterland waren reeds voor de val van Antwerpen op 10 oktober 2.200 geïnterneerde Belgen ondergebracht, verspreid over de dorpen: Oude Mirdum, Rijs, Bakhuizen, Balk en Sondel. De bewaking (met 450 manschappen) was moeilijk uit te voeren vanwege het zeer grote oppervlakte van dit depot. Ook in het militaire kamp van Oldebroek werden Belgen ondergebracht. Deze kampen werden opgeheven in resp. september en december 1916. De aldaar verblijvende Belgen werden overgebracht naar Kamp Zeist en naar Kamp Harderwijk.

Kamp Zeist
Amersfoort en Harderwijk moesten het leeuwendeel der geïnterneerden onderdak verstrekken. In eerste aanleg geschiedde dit in de bestaande kazernes die veel te klein bleken. In Harderwijk (men spreekt over een totaal van 13.000 onder te brengen militairen) werd op 2 kilometer van het centrum een tentenkamp ingericht. 

In Amersfoort moesten 15.000 mensen onderdak vinden in een kazerne voor met plaats voor 4.000; hier werd een tentenkamp met 900 tenten ingericht. De overbevolkte kazerne van Amersfoort dwong Bosboom, de toenmalige minister van Oorlog, reeds in de tweede helft van oktober 1914 tot het bouwen van een tweetal houten barakkenkampen (Kamp I en Kamp II) in de legerplaats Zeist op het grondgebied van de gemeente Soesterberg. De officiële naam van dit kamp was: Interneringskamp Amersfoort - Legerplaats bij Zeist; meestal Kamp Zeist genoemd. Het kamp bestond uit twee kampen van 24 barakken op een oppervlakte van 25 hectare gescheiden door een brede gang afgezet met prikkeldraad waartussen later sportvelden werden aangelegd. In dit kamp konden 12.000 tot 15.000 geïnterneerden worden gehuisvest.

Kamp Harderwijk
In Harderwijk werd eerst in december 1914 begonnen met de bouw van een barakkenkamp op de plaats van het (voorlopige) tentenkamp. Op een terrein van 32 ha. werden 50 barakken gebouwd waarin eveneens 12.000 tot 15.000 geïnterneerden konden worden ondergebracht. De kampen te Zeist en Harderwijk werden opgezet als kleine steden compleet met scholen, winkels, badinrichtingen, kantines, kerken, postkantoren etc.

Kamp Bergen (NH) voor geïnterneerde Duitsers	Panoramafoto van Kamp Bergen (NH)

Kamp Bergen (NH)
Duitse manschappen en officieren werden eerst geïnterneerd in de kazerne van Alkmaar. Later werden zij ondergebracht in het nabij gelegen, nieuw gebouwde, interneringsdepot Bergen (NH). Op 1 januari 1915 bevonden zich 3 Duitse officieren en 122 manschappen in het kamp waaronder een groot aantal deserteurs. Dit gaf aanleiding tot veel problemen en vechtpartijen. In mei 1916 werd na zorgvuldig onderzoek een groep van 32 deserteurs vrijgelaten. In 1917 nam het aantal deserteurs dat naar Nederland vluchtte meer en meer toe. Er werd daarom, naast het oorspronkelijke kamp, een apart deserteurskamp opgericht. Na onderzoek werd bijvoorbeeld in 1917 een aantal van 554 deserteurs in vrijheid gesteld. De toename van het aantal geïnterneerden ontstond voornamelijk door internering van gestrande bemanningen van vliegtuigen, marineschepen en onderzeeboten.

Engelse officieren die weigerden op erewoord te beloven geen ontvluchtingpogingen te ondernemen werden geïnterneerd in resp. fort Wierickerschans bij Bodegraven. Belgische en Franse officieren die als vluchtgevaarlijk werden beschouwd waren geïnterneerd op het eiland Urk dat toen  nog in de Zuiderzee was gelegen. Vanaf maart 1915 werd er in het voormalig Depot van Discipline te Vlissingen een strafklasse ingericht ter afzondering van ‘tuchteloze elementen’ onder de geïnterneerden.

Vrouwendorpen
Gehuwde geïnterneerden genoten speciale gunsten: hun gezinnen mochten zich in de omgeving van de kampen vestigen en de gehuwde geïnterneerden kregen verlof hen regelmatig te bezoeken. Tengevolge van de kamernood die daardoor ontstond kwamen er klachten binnen over de hoge kamerhuren. Door de slechter wordende economische omstandigheden geraakten ook steeds meer vrouwen van geïnterneerden zonder inkomsten waardoor opname in een vluchtoord steeds dreigend op de achtergrond aanwezig was. Om dit probleem op te lossen werden zeven gezinsdorpen of vrouwendorpen gebouwd:

                   bij Amersfoort:  - Alberts’ Dorp
                                        - Elizabeth-Dorp
                                        - Nieuwdorp

                   bij Harderwijk:  - Leopolds’ Dorp
                                        - Heidekamp

                   bij Gaasterland: - Boschkant

                   bij Oldebroek:   - Moensdorp

In mei 1918 hadden zich in deze dorpen 6.640 gezinnen gevestigd.

Vrouwenkamp Alberts' Dorp bij Amersfoort	Vrouwenkamp Leopolds' Dorp bij Harderwijk

Vrijwillige tewerkstelling buiten de kampen
Door vrijwillige tewerkstelling in Nederlandse bedrijven verlieten steeds meer geïnterneerden de kampen. Zij werden organisatorisch ondergebracht in het Depot der Interneringsgroepen. Zij werkten in z.g. interneringsgroepen die, onder toezicht van een Nederlandse officier, gehuisvest werden nabij de plaats van tewerkstelling bijv. bij de mijnen in Zuid Limburg en in de haven van Rotterdam. Deze tewerkstelling geschiedde altijd in overleg met de Centrale Arbeidsbeurs; er werd slechts toestemming verleend als er geen Nederlandse arbeidskrachten beschikbaar waren. 

Er was echter dringend behoefte aan arbeidskrachten omdat zeer vele Nederlandse jonge mannen gemobiliseerd waren. Bij een telling op 1 september 1918 bleken van de 31.256 geïnterneerden een aantal van 11.432 in groepen of depots en 3.012 als enkelingen tewerkgesteld – dit is 46,2% van het totaal. De interneringskampen raakten dus langzamerhand ontvolkt. Er werden daarom een aantal reorganisaties doorgevoerd. Vanaf het midden van 1917 waren er daardoor nog slechts vier kampen in gebruik: in Zeist en Harderwijk Belgen), in Groningen (Engelsen) en Bergen (NH) (Duitsers).

Na Oldebroek en Gaasterland (opgeheven resp. september en december 1916) dreigde in begin 1918 ook kamp Harderwijk te worden opgeheven; de overgebleven geïnterneerden zouden worden overgebracht naar Kamp Zeist. Na een intensieve lobby o.a. door de middenstand van Harderwijk, werden echter op 2 september 1918, geheel tegen de verwachting in, de overgebleven 4.500 bewoners van kamp Zeist overgebracht naar kamp Harderwijk.

In totaal zijn in Nederland geïnterneerd geweest: 33.105 Belgen (onder wie 406 officieren), 1.751 Engelsen (139 officieren), 1.461 Duitsers (68 officieren), 8 Fransen (5 officieren) en 4 Amerikanen officieren. De geïnterneerden van Franse en Amerikaanse nationaliteit waren afkomstig van op Nederlandse bodem gelande vliegtuigen.

Op 11 november 1918 werd de oorlog beëindigd. Het duurde echter tot het tekenen van de wapenstilstandsovereenkomst voordat de Nederlandse regering de onderhandelingen over de repatriëring begon; pas vanaf december 1918 konden de geïnterneerden terugkeren naar hun vaderland.

Literatuur: Literatuuropgave over internering en vluchtelingen


naar vluchtelingen pagina