Leo van Bergen - Zacht en eervol Lijden en sterven in de Grote Oorlog

Tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) stonden aan beide zijden van het front industriële grootmachten tegenover elkaar. In deze bloedige loopgravenoorlog werden voor het eerst op grote schaal machinegeweren, tanks, gas, vliegtuigen en vlammenwerpers ingezet. Het individu ging in deze moderne, geïndustrialiseerde oorlogvoering volledig ten onder. Daardoor vroeg die oorlog, ondanks alle machinale hulpmiddelen, vooral geestelijk nog veel meer van een soldaat, dan voorgaande oorlogen. Er is veel over de doden, zieken en gewonden van de Eerste Wereldoorlog geschreven, maar vaak geeft men alleen de kale cijfers of gaat de aandacht uit naar de medische stand van zaken en niet naar de patiënten. In Zacht en Eervol gaat historicus Leo van Bergen dieper in op de psychische en lichamelijke ontberingen van de soldaten aan weerszijden van het Westelijk Front in de Grote Oorlog. Leo van Bergen - Zacht en eervol - Lijden en sterven in de Grote Oorlog Bestellen of bekijken: Zacht en eervol - Lijden en sterven in de Grote Oorlog

Het boek dat de andere overbodig maakt Sophie de Schaepdrijver, pardon, dr. De Schaepdrijver. Sir John Keegan, en vele anderen hebben prachtige boeken over de Eerste Wereldoorlog geschreven. Volstrekt duidelijk. De doctor heeft zelfs een geheel nieuw genre weten te stichten, of althans dit bij het grote publiek weten populair te maken: het historische document gelardeerd met flarden van verslagen van ooggetuigen, meestens de soldaten zelf. Keegan heeft een prachtig standaardwerk geschreven dat menigeen heeft weten te besmetten met het Groote Oorlogvirus (Lees meer.....)

Recensie Zacht en Eervol door Adriaan van Es (Voorzitter Johannes Wier Stichting voor Mensenrechten en Gezondheidszorg) Uit: Nieuwsbrief Mensenrechten & Gezondheidszorg - oktober 2001 Iedereen die wel eens - op weg naar, of terug van een vakantieoord bijvoorbeeld - de voormalige slagvelden van de Eerste Wereldoorlog heeft bezocht, bijvoorbeeld in Ieper of Verdun, is geconfronteerd geweest met het gevoel en de wetenschap nooit de werkelijkheid van de gruwelijkheden van die oorlog te kunnen bevatten. De Menenpoort in Ieper, de Thiepval Memorial aan de Somme, het fallusachtige monument bij Verdun, en de met aarde dichtgegooide loopgraaf met lichamen van staand gesneuvelde soldaten, zodat de bajonetten boven de grond uitsteken: of je er nu met de auto langsgaat, of een speciaal ontworpen fietstocht maakt, je blijft je er altijd van bewust dat je ver staat van de realiteit van de oorlog. […] De grote verdienste van Leo van Bergen is dat hij in ‘Zacht en Eervol. Lijden en sterven in een Grote Oorlog’ op een sobere en uitputtende, niettemin zeer leesbare wijze, de onverdraaglijke werkelijkheid van oorlogsleed beschrijft, hoewel hij zich ervan toch bewust is dat hij ‘bij voorbaat weet er niet in geslaagd te zijn zelfs maar een deel van de verschrikkingen echt te laten zien’, zoals hij in het voorwoord schrijft. Leo van Bergen is als historicus verbonden aan de Vakgroep Metamedica van de VU in Amsterdam. De relatie tussen het ‘medisch bedrijf’ en het ‘oorlogsbedrijf’ is reeds jaren zijn onderwerp van onderzoek en schrijven. […] De beschrijving van lijden en sterven en over patiënten en dokters in ‘Zacht en Eervol’ is uiterst consciëntieus, vaak onderkoeld, en door het veelvuldige gebruik van citaten van ooggetuigen onontkoombaar indrukwekkend. […] In de vijf grote hoofdstukken (strijd, lichaam, geest, hulp, dood) gaat de auteur diepgaand in op politieke en militaire achtergronden, maar de rode draad blijft de lotgevallen van de soldaat vanaf het moment dat hij naar het front vertrekt tot hij (gewond) terugkeert, of dood onder de grond verdwijnt. De oorlog die voor de Belgen, Fransen en Britten uiteindelijk de ‘Grote’ oorlog zou blijken te zijn, zou volgens de plannen een zeer korte en beslissende strijd worden. Het Belgische leger was niet opgewassen tegen de Duitse overmacht. Niet alleen de bewapening was obsoleet, ook de medische verzorging sloeg tekort, en had geen prioriteit. Over de slag om Verdun, de grootste uitputtingsslag uit de oorlog, schrijft Barbusse: ‘twee legers die vechten zijn als één leger dat zelfmoord pleegt’. Koloniale troepen vochten in groten getale mee; ze waren ‘minder dan minder’, werden vaker in kwetsbaarder posities ingezet en sneuvelden massaal (van een regiment Marokkanen sneuvelde 85% bij een slag aan de Marne). Een Indiase soldaat schreef naar huis dat hij niet in een oorlog, maar in een ‘poging om de wereld te vernietigen’ terecht was gekomen. Koloniale troepen konden enorme wreedheden begaan in ‘één op één situaties’, maar moeten ontsteld hebben geconstateerd welke wreedheden de bommen en granaten aanrichtten bij mensen die hun tegenstanders nooit gezien hebben. […] De fysieke condities waaronder slag moest worden geleverd worden uitgebreid beschreven: tekort aan kledij, te zware lasten, tekort aan water en voedsel (het legermotto Eat less and Save Shipping was voor de troepen Eat less and Save Shitting). Honger leidde tot plundering van gesneuvelden. ‘Alles wat ook maar in de verste verte eetbaar leek werd van in de buurt liggende lijken afgerukt’. Modder en regen, kou, ongedierte, stank en geluid, onophoudelijk geluid en gebrek aan slaap, bepaalden het dagelijkse ritme voor de manschappen. Van Bergen gaat uitgebreid in op de ziekten die voorkwamen. Naast de ‘gewone’ ziekten (schurft, geslachtsziekten, ‘reumatiek’, dysenterie, tyfus, tuberculose) tierden ook meer specifieke ziekten welig zoals de loopgraafvoet (gangreen), ‘soldier’s heart’, en vele verwondingen. De condities in de loopgraven leidden bij meer dan de helft van de manschappen tot ziekte. De Spaanse griep die op het eind van de oorlog in heel Europa meer slachtoffers zou eisen dan de oorlog, heeft in de legers ook flink huisgehouden, vooral in het laat in de oorlog actief geworden Amerikaanse leger. Zeer bekend zijn de doden en zieken door chemische oorlogvoering, die in de Eerste Wereldoorlog voor het eerst werd toegepast. […] Uitgebreid komen psychische ziekten aan de orde; angst en neurose, depressie en zelfmoord. Militaire psychiatrie was in die tijd vooral een zaak van ‘aanpassen aan gewenst gedrag’, shellshock werd vaak beschouwd als een teken van lafheid, of een vorm van simulatie. Het werd als de taak van psychiaters gezien om het oorlogsbedrijf te legitimeren. Bij de beantwoording van de vraag of de oorlog slechts een katalysator was om ‘gekte’ bij soldaten te veroorzaken, of dat oorlog zelf als krankzinnig bedrijf ziekmakend kan zijn, is pas aan het einde van de oorlog verschoven naar het laatste. Psychiaters die daar reeds lang hun mening over hadden, konden deze pas laat ventileren, na een lange strijd in het militair-medische establishment. Psychiatrische behandelingen waren dan ook veelal indoctrinatiesessies, door tegenstanders als foltering bestempeld, en uitgevoerd door psychiaters die zich, zoals Freud zei, ‘zich niet als arts, maar als machinegeweer achter het front’ hadden gedragen. In de militaire geneeskunde was de arts in dienst van het ‘systeem’, en moest hij zijn medisch handelen aanpassen aan de vragen en behoeften van het leger. Bij alle strijdende partijen waren medische faciliteiten volstrekt onvoldoende, en was in de loop van de jaren een toename te zien van het aantal medische voorzieningen. De stijgende vraag naar nieuwe manschappen deed keuringscriteria dalen (in Frankrijk werden zelfs blinden voor keuring opgeroepen). De ‘medische keten’ van brancardier tot legerziekenhuis achter de linies was een schokkend bedrijf met permanente tekorten, grote gevaren voor eigen leven met geringe kans van slagen: ‘Militaire geneeskunde betekende: gewonden uit de puinhopen halen en met acht man urenlang met gevaar voor eigen leven dor de modder ploegen om één gewonde naar een misschien één kilometer verderop gelegen verbandplaats te krijgen, in de hoop dat hij niet ondertussen zou zijn overleden’. […] Leo van Bergen heeft een monumentaal boek geschreven, dat een must is voor iedere militaire arts, en een aanrader voor iedereen, die zich wil verdiepen in basale medisch-ethische dilemma’s, geneeskunde in oorlogstijd, mensenrechten, of geïnteresseerd is in tot op heden onderbelichte dan wel niet in kaart gebrachte, voor artsen en verpleegkundigen relevante aspecten van de ‘Grote Oorlog’.

Onopgesmukte beschrijving van een oorlog Recensie Zacht en Eervol door J.M. Hollander Uit: Geschiedenis der Geneeskunde - mei 2001 Dit boek zit boordevol citaten uit literatuur over la Grande Guerre, de Eerste Wereldoorlog, waarin circa negen miljoen soldaten het leven lieten. Niet de slimme strategieën van vergrijsde bevelvoerders worden breed uitgemeten, niet de heroïsche daden van de zich opofferende, grotendeels jeugdige, verdedigers des vaderlands worden bezongen. Het is de keiharde, zij het schamele, weergave van de naakte waarheid, van het ontberen, het lijden en het genadeloos uitroeien van bijna een hele generatie jonge mannen. Een schuldvraag wordt niet gesteld, noch wordt er iets of iemand veroordeeld, er wordt slechts verslag gelegd van wat er zich tussen 1914 en 1918 afspeelde op de slagvelden, in woningen ver terug in het vaderland, bij de bevelhebbers en in de geesten van politici. [...] Onlangs is een tweede druk van het boek verschenen. Niet verwonderlijk, het is een van de betere boeken over 'oorlog' en over de Eerste Wereldoorlog in het bijzonder. Het geeft weer wat er werkelijk gebeurde, hóe het gebeurde en vaak ook hoe de situatie in en om het front was waardóór het zo kon gebeuren. De zeer vele citaten horen hier als vanzelfsprekend bij. De auteur is te bewonderen om de enorme hoeveelheid lectuur die hij heeft doorgenomen en de gevoelige, en tegelijk nuchtere en intelligente manier waarop hij deze informatie heeft verwerkt. Het is een kostbaar boek, geen anti-oorlogsboek, maar wel een indringend boek, dat een diep menselijk besef bij de lezer achterlaat van wat 'oorlog' kan betekenen.

Recensie Zacht en Eervol door   Robert Schoeters Uit: Leesidee - nummer 3 - jaargang 2000 [...] Ik zou er eindeloos kunnen uit citeren. Hoe op grote schaal werd geleden, gestorven, verstikt in de modder, hoe werd geschoten, vergast, verbrand, gestoken, geëxecuteerd en afgemaakt. Hoe ziekten en epidemieën toesloegen, daar waar de eeuwige granatenregen en de eindeloos ratelende mitrailleurs eventueel hun slachtoffers hadden gemist. [..] Van Bergen leverde een indrukwekkende prestatie met dit oorlogsfresco, waarmee hij meteen de ermee gepaard gaande sluier van vals pathos en schijnheiligheid verscheurt Hij veroorzaakt bij de lezer zoiets als een shell shock. De haast ondraaglijke beschrijving van de industriële massaslachting, waarmee het oude, trotse Europa collectief zelfmoord pleegde, vervult van afkeer maar er gaat ook een duistere fascinatie van uit. [...]

Recensie Zacht en Eervol door M. Meier Uit: Marineblad - november 2001 [...] De beschrijvingen van de dood in het laatste hoofdstuk worden voorafgegaan door een kennistheoretisch punt van kritiek: de dood wordt slechts beschreven door overlevenden omdat doden ook hierover zwijgen. De beschrijvingen die volgen zijn desondanks even accuraat als schokkend: alle mogelijke oorzaken van de dood, het sterven zelf, alle stadia van ontbinding, ondenkbare verminkingen en het veelvuldig begraven en weer opgegraven worden omdat granaten de dodenakkers omploegen, een loopgraaf door een massagraf van een vorige slag wordt gegraven of de regen de aarde van de lijken afspoelt. Wie na het lezen van al deze verschrikkingen zich realiseert dat deze slechts de opmaat vormden voor nog grotere en nog meer industriële slachtingen tijdens de Tweede Wereldoorlog, begrijpt de vraag van Mahatma Gandhi: 'Westerse beschaving, hoe bedoelt u?', des te beter. Een aanrader voor eenieder die wil weten hoe oorlog echt is en hoeveel moet worden gedaan om oorlog te voorkomen.

Recensie Zacht en Eervol door J.H.J. Andriessen Uit Mars et Historia - 2000, nr. 2 [...]Van Bergen beschrijft [o.a.] dat artsen bij psychische problemen er steevast van uitgingen dat de patient simuleerde tot bewezen was dat dat niet zo was. Om het kaf van het koren te scheiden werden dit soort patienten vaak eerst onderworpen aan een serie proeven zoals het onderdompelen van het hoofd in een bak water, het toedienen van stroomstoten, etc. etc. Het is duidelijk dat vele soldaten er voor kozen al snel maar weer naar het front te worden terug gestuurd in plaats zich verder te onderwerpen aan deze barbaarse martelmethoden. [...] De auteur is er in geslaagd dit alles uiterst sober, integer, met grote kennis van zaken en vooral zonder enig spoor van sensatie, te beschrijven en laat daarbij een diepe indruk bij de lezer achter. Zo men van een "anti oorlogsboek" wil spreken dan is Zacht en Eervol zeker bij deze categorie in te delen.

Recensie Zacht en Eervol door Frits Olivier Uit: De Opmaat - juni/juli 2000 [...][Van Bergen} erkent daarbij direct, dat hij er niet in zal slagen 'zelfs maar een deel van de verschrikkingen écht te laten zien '. Hij heeft gelijk, maar is tegelijkertijd te bescheiden. Want hij komt wel akelig dicht in de buurt. Na het eerste hoofdstuk over het verloop van de oorlog, gaat hij in de vier hoofdstukken Lichaam, Geest, Hulp en Dood diep in op de gruwelijke ontberingen die de soldaten moesten ondergaan. Hij heeft dat gedaan met veel gevoel voor de details. Zoveel soms, dat het moeilijk is om langdurig in het boek te lezen. Het wordt dan te veel. [...] Toch pak je het boek steeds weer op. Omdat je het wilt bevatten en het ondanks de vele details en de nauwgezette beschrijvingen eigenlijk niet te bevatten is. [...]

Over de auteur Dr. Leo van Bergen (1959) studeerde geschiedenis in Nijmegen en specialiseerde zich in de moderne krijgsgeschiedenis. Daarin keek hij echter meer naar wat oorlog betekent voor de mensen die er mee worden geconfronteerd, zoals de soldaten, dan naar de strategieën of de kenmerken van het gebruikte wapentuig. Kennis daarover is weliswaar noodzakelijk, maar zijns inziens middel en geen doel. Dit leidde hem als vanzelf naar de medische hulpverlening, waardoor hij vervolgens evolueerde tot een meer algemeen medisch historicus. Maar de verbinding van oorlog en geneeskunde bleef de rode draad in zijn werk, getuige de boeken: ▬ Waarde Generaal, voelt u zich wel goed? Geneeskunde, leger, oorlog en vrede (Nijmegen 1991); ▬ De Zwaargewonden Eerst? Het Nederlandsche Roode Kruis en het vraagstuk van oorlog en vrede 1867-1945 (Rotterdam 1994, proefschrift); ▬ Een Menslievende en Nationale Taak. Oorlog, kolonialisme en het Rode Kruis in Nederlandsch-Indië 1870-1950 (Soesterberg 2004). Op 6 juni 2009 kreeg Leo van Bergen de Dr. J.A. Verdoornprijs uitgereikt vanwege zijn uitmuntend wetenschappelijk werk op het gebied van oorlog en geneeskunde. Zacht en Eervol. Lijden en sterven in een Grote Oorlog, dat inmiddels zijn derde druk beleeft , verscheen in maart 2009 in de Engelse vertaling onder de titel Before my Helpless Sight. Suffering, Dying and Military Medicine on the Western Front. Leo van Bergen woont in Nijmegen-Oosterhout en is momenteel werkzaam als universitair docent aan het VUmc-Amsterdam, afdeling Metamedica.