Koningin Wilhelmina op Marken na de overstroming in januari 1916

“Iedere keer als ik thuiskwam, hoorde ik des nachts nog het ritme, waarmee de deinende golven deuren en ramen binnenstroomden om het volgende ogenblik weer terug te vloeien, en het geklepper op die maat van de open- en dichtslaande deuren. Duizenden en duizenden huizen was ik zo voorbij gevaren. Met dat beeld voor de geest, ging men zich verwijten zelf in een goed bed en een mooi huis te liggen,” schrijft zij verder.

Velen krijgen van koningin Wilhelmina de indruk, dat zij iemand is die louter maar officieel kan doen. Hoewel het gewone haar niet zo ligt, kan de vorstin bijzonder hartelijk zijn.

“Zijn er nog mensen in nood?”, vraagt de vorstin. Als iemand haar vertelt dat in die stormnacht van 14 op 15 januari een meisje is geboren, antwoordt de koningin: “Dan wordt dat mijn petekind.”

In 1999 zal dit petekind vertellen: “Mijn vader heeft mijn moeder gedragen naar de woning van zijn moeder die hoger op de berg lag. Op die zolder ben ik geboren. Met veel mensen er om heen, want iedereen moest zich in veiligheid brengen. Kinderen, van alles krioelde er op die zolder. Ze hadden een zeil van de botters gespannen en daarachter ben ik geboren, de zevende op rij. Koningin Wilhelmina heeft van alles bij mijn moeder laten bezorgen, zoals kleertjes en een nieuwe wieg.”

De koningin komt zelf altijd onverwacht, ook wel per fiets. “Een keer kwam de koningin toen moeder aan het garnalen pellen was. Mijn moeder schrok ervan, want die dingen stinken, hoor. Ze wilde het teiltje met garnalen wegdoen. “Nee, hoor,” zei Wilhelmina, “ik zie graag werkende vrouwen.” De vorstin heeft tijdens deze watersnoodramp ook nog een tweede petekind aangenomen. Ook een meisje.

De getroffen streek blijft de komende maanden haar aandacht houden, zoals we zullen zien; ze gaat nogal eens kijken hoe het met de herstelwerkzaamheden staat.

Zondag 23 januari Prins Hendrik schrijft zijn moeder dat hij op het verwoeste Marken wel zestien lijken heeft zien liggen “wie Zigarren auf einem Tisch in einem Saal.”

Woensdag 26 januari Koningin Wilhelmina zou Purmerend bezoeken, maar wordt op de laatste moment onwel.

Maandag 31 januari Handelsblad schrijft: “Men meldt ons, dat bij de Koningin zich verschijnselen van influenza hebben voorgedaan.”

Dinsdag 1 februari Minister Treub van Financiën vraagt ontslag. Het gerucht gaat dat koningin Wilhelmina zijn levenswandel afkeurt: drie huwelijken en maîtresses. Maar in werkelijkheid zijn er politieke argumenten die de doorslag geven. De koningin, die het altijd goed met hem heeft kunnen vinden, vraagt Treub na zijn aftreden aan te blijven als voorzitter van het Steuncomité: “met dankbetuiging voor de vele en zeldzaam belangrijke diensten, den lande in deze moeilijke tijden bewezen,” aldus haar bewoordingen in het ontslagbesluit.

Koningin Wilhelmina kan soms verrassend mild zijn in haar oordeel over personen, wanneer zij een hoge dunk heeft van hun verdiensten. Overigens zal Treub in 1917 alweer in het kabinet zitten, opnieuw op de post van Financiën. Pas in september 1918 zal de vorstin minder goed over hem te spreken zijn.

Maandag 14 februari Koningin Wilhelmina arriveert met prinses Juliana in Amsterdam. Zij verblijven de komende vijf dagen in het paleis op de Dam, om van daaruit het door watersnood getroffen Noord-Holland te bezoeken

Koningin Wilhelmina op Marken na de overstroming in januari 1916

Zaterdag 19 februari de vorstin bezoekt een tehuis voor vluchtelingen. Prins Hendrik presideert ondertussen een vergadering van de Nederlandsche Padvindersorganisatie. In 1915 heeft hij zich intensief bemoeit met de organisatie van padvindersverenigingen in Nederland.

Maandag 6 maart Koningin Wilhelmina bezoekt legerdemonstraties op het strand van Scheveningen.

Koningin Wilhelmina bezoekt legerdemonstraties op het strand van Scheveningen

Maandag 27 maart De vorstin bezoekt Utrecht. O.a. om zich op de hoogte te stellen van de invloed die de tijdsomstandigheden op de bevolking heeft.

Op de tocht door Utrecht geraakte aldus Handelsblad, “bij de brug over het Merwede-kanaal een band van een der koninklijke auto’s defect. Nadat HM naar de vakschool voor typografie was gebracht, keerde deze auto terug om de achtergebleven leden van HM’s gevolg af te halen.”

Na het bezoek aan IJsselstein, komt koningin Wilhelmina met bof en griep thuis.

“Ik poogde mij te troosten met de overweging, dat ik deze ongesteldheden “in en door de dienst” had opgelopen en ik was gelukkig niet zó ziek, dat ik niet denken en besluiten kon. Wèl verdween ik voor lange tijd van het toneel wegens het besmettingsgevaar.”

Donderdag 30 maart Koningin Wilhelmina ontvangt een brief van keizer Wilhelm van Duitsland. De Nederlandse gezant in Berlijn zendt een alarmerend telegram over een mogelijke Engelse inval in Zeeuws-Vlaanderen. Het Nederlandse leger wordt in de hoogste staat van paraatheid gebracht.

Vrijdag 31 maart Koningin Wilhelmina confereert met de premier en opper-bevelhebber Snijders. De vorstin toont zich een voorstandster van onzijdigheid tot het uiterste.

Zaterdag 1 april Jhr. de Beaufort schrijft in zijn dagboek dat hij veronderstelt dat koningin Wilhelmina verontrustende berichten heeft ontvangen van een vorstelijke bloedverwant “en daardoor zenuwachtig was geworden.”

Aangezien prins Hendrik telkens weer domheden begaat die altijd aan de koningin worden overgebriefd, heeft zij telkens opnieuw aanleiding om haar man de les te lezen. En zij doet dit ook waar anderen bij zijn. Bij voorkeur zelfs...!

“Ik word dikwijls op de grofste manier behandeld,” aldus de prins. “De koningin vindt alles verkeerd wat ik doe en heeft mij, om mij te plagen, een luitenant als adjudant gegeven, die tevens als spion en controleur dienst moet doen en iederen dag aan de koningin verslag over mij moet uitbrengen.”

Het blijft prins Hendrik ook dwars zitten dat hij niets voor zijn oude vaderland kan doen. Hij schrijft althans zijn moeder 6 april 1916: […] “hoe jammer het is, dat de kans om ooit nog aan Duitse zijde het IJzeren Kruis te verdienen wel miniem zal zijn” [...] (Zie ook 3 juni 1915)

Woensdag 12 en donderdag 13 april is de prins in Limburg, waar hij in Maastricht eretekens van het Rode Kruis uitreikt aan een aantal personen. In Valkenburg woont hij een oefening bij van de transportcolonnes van de comités van het Rode Kruis in Zuid-Limburg in vereniging met de militaire geneeskundige dienst. De “gewonden” worden vervoerd per trein naar Maastricht en vervolgens per auto of brancard naar het Rode Kruishospitaal. Om 15.00 uur arriveert de prins weer in Maastricht om de “gewonden” in dit hospitaal te bezoeken en hun verpleging te zien. Hij toont zich zeer ingenomen met de inrichting en roemt de prachtige zalen.

Hierna gaat prins Hendrik nog naar het Padvindershuis in het Villapark, dat door de padvinders zelf wordt opgebouwd. Ook hier onderhoudt de prins zich met het comité, de leider en de bestuursleden. Om 16.30 uur vertrekt hij weer per auto naar Het Loo.

Zaterdag 15 april Handelsblad schrijft: “Naar wij vernemen, hebben HM en de Prins het voornemen, evenals verleden jaar, geen receptie of feestelijkheden te doen plaats hebben op den verjaardag van den Prins.” [Prins Hendrik is op 19 april jarig.]

Maandag 17 april Koningin Wilhelmina schrijft aan de minister van Marine dat zij het een bezwaar vindt dat Nederland in “eene zeer netelige positie” dreigt te geraken.

Dinsdag 18 april Koningin Wilhelmina vertrekt per trein van Den Haag naar Ede, waar zij 9.13 uur arriveert. Per auto en vervolgens te paard gaat de vorstin naar de Doesburger Heide om daar militaire oefeningen te bekijken. Middags gaat zij naar Millingen en Amersfoort.

De koningin begeeft zich te paard naar de Doesburger Heide

Vrijdag 28 april Handelsblad meldt: “Naar wij vernemen is het, evenals ten vorigen jare, het plan van HM om den verjaardag van de Prinses zonder uiterlijk feestvertoon te vieren, zoodat ook geen receptie wordt gehouden.”

Mei: Nederland komt in moeilijkheden door de neutraliteitspolitiek. De in en uitvoer stagneert. Holland heeft Duitse steenkolen nodig. Die kan het krijgen als Nederland meer aardappelen stuurt naar Duitsland. Als door de uitvoer van aardappelen naar Duitsland de voedselvoorziening in Nederland zelf in het honderd dreigt te lopen, komt het in Amsterdam tot ernstige ongeregeldheden.

Koningin Wilhelmina, die een gedeelte van de tuin achter paleis Noordeinde in een aardappelveld heeft laten veranderen, kiest partij voor de klagende burgers. Zij geeft ook minister Posthuma van Landbouw de schuld van de gang van zaken en dringt er bij de premier op aan de minister te ontslaan. Maar dat weigert Cort van der Linden, waarop de koningin dreigt met ontslag van het hele kabinet. De vorstin bindt pas in, zij het onder protest, nadat haar te verstaan is gegeven dat dat niet zo maar kán.

Woensdag 3 mei Koningin Wilhelmina bezoekt de door de in januari overstroomde Anna-Paulowna-Polders. “De Koningin ging te paard door het dorp Oude Sluis, hield bij de kerk, die indertijd vluchtelingen herbergde, een oogenblik stil,” aldus meldde Handelsblad.

De Koningin te paard door het dorp Oude Sluis

Donderdag 11 mei De Duitse gezant in Den Haag schrijft: “Dass ihre Majestät die Köningin fest entschlossen ist alles zu tun, um Ihrem Lande die Segnungen des Friedens zu erhalten, habe ich mir bereits merfach zu berichten erlaubt.”

Medio mei: Haagse winkeliers hebben een “Winkelweek” georganiseerd, met de nadruk op het Nederlandse product. Koningin Wilhelmina bezoekt een aantal winkels en etalages.

Woensdag 17 mei Koningin Wilhelmina op inspectietocht in Brabant.

Koningin Wilhelmina op inspectietocht in Brabant

De koningin gebruikt vaak de trein om legeronderdelen te bezoeken. Om brandstof voor de locomotief te sparen, beveelt zij dat haar salonrijtuig en keukenwagen achter de gewone passagierstrein moeten worden gekoppeld. In de buurt van de plaats van bestemming aangekomen, blijven de koninklijke wagons op een zijspoor achter en begeeft koningin Wilhelmina zich per auto, te paard of te voet naar de soldaten.

Donderdag 18 mei Tweede dag van de koninklijke inspectietocht in Brabant.

Mei 1916: koninklijke inspectietocht in Brabant

Hofmaarschalk van Zinnicq Bergmann: “Koningin Wilhelmina vertelde eens van een inspectie die ze met een generaal van de infanterie moest houden. Die infanteriegeneraals reden wel paard maar zij waren natuurlijk wat dat betreft niet te vergelijken met de mensen die van jongs af te paard gezeten hadden of in een bereden wapen hun opleiding hadden gekregen. Zelf reed de koningin fantastisch. Die generaal nu, moest naast haar mee galopperen langs de troepen en die man verloor zijn hoofddeksel dat op de achterhand van het paard meedanste. Je ziet het gebeuren en zij had bij de herinnering veel plezier. Het was één van die momenten dat je haar echt vrolijk zag om iets wat ze zich herinnerde. Ze vertelde het ook op een heel grappige manier.”

Maandag 22 mei Koningin Wilhelmina bezoekt de Oostzaan om de herstel-werkzaamheden te bekijken. Ook hier had de watersnood in januari grote schade aangericht.

Wilhelmina bezoekt de Oostzaan

Zaterdag 27 mei Koningin Wilhelmina bezoekt ca. 17.45 uur de Maritieme Expositie in de kunstzalen d’Audretsch in Den Haag. Prins Hendrik is ’s ochtends uit Den Haag naar de Zaanstreek vertrokken. ’s Middags is hij in Amsterdam bij een vergadering van padvinders.

Maandag 29 mei Handelsblad schrijft: “De Koningin heeft een gift van 250 gulden geschonken aan het Fonds ‘Steun aan ons Marine-personeel’.”

Prins Hendrik bezoekt op 29, 30 en 31 mei Friesland. Handelsblad van 31 mei meldt: “Gisternamiddag is de auto van den Prins op den straatweg van Heerenveen naar Leeuwarden aangereden, ten gevolge waarvan de auto van ZKH met eenigen boomen in botsing is gekomen.”

Woensdag 7 juni Prins Hendrik vertrekt vroeg in de ochtend uit Den Haag en arriveert per auto om 9.00 uur in IJmuiden waar hij een Rode Kruisoefening bijwoont. Na de lunch vertrekt de prins naar Amsterdam en is daar bij een vergadering van het Oranje Kruis aanwezig.

Vrijdag 9 juni Handelsblad schrijft: “HM de Koningin heeft het Beschermvrouwschap over de Vereeniging ‘Nederlandsch Fabrikaat’ aanvaard.”

Maandag 12 juni Prins Hendrik bezoekt ’s middags padvinders in Soesterberg.

Dinsdag 13 juni Prins Hendrik reikt ’s ochtends aan enige mensen het Kruis van Verdienste van het Rode Kruis uit.

Donderdag 15 juni Prins Hendrik gaat vanuit Den Haag voor een tiental dagen naar Het Loo.

Dinsdag 20 juni Handelsblad schrijft: “Met den trein van 9.42 kwam vanochtend de Koningin te Bussum. Met vier automobielen werd een inspectietocht gemaakt naar de legerplaats aan den Hilversumschen Weg. Daarna vertrok HM in de richting ’s-Graveland.”

Maandag 26 juni Koningin Wilhelmina arriveert 10.35 uur op het station van Zutphen. Van daar gaat zij per auto naar de Gorselse Heide om militaire oefeningen te inspecteren.
 

Wilhelmina op de Gorselse Hei

Pas op 1 juli 1916 gaat koningin Wilhelmina, voor het eerst sinds het uitbreken van de oorlog, eens goed uitrusten. Ze vertrekt voor een maand naar Katwijk. Maar dat betekent niet dat ze niets doet. Dagelijks worden er paperassen gebracht die gelezen en ondertekend moeten worden. Ook ging ze regelmatig naar Den Haag: “Ik kwam dan per auto of te paard langs het strand naar de stad om daar te werken zo vaak dit nodig was.”
 

Koningin Wilhelmina met prinses Juliana tijdens haar vakantie in Katwijk

Donderdag 6 juli De koningin gaat naar het Malieveld, om te luisteren naar gezang van militairen.
 

De koningin op het Malieveld

Zaterdag 15 juli De koningin is in het Amsterdamse stadion om sportfeesten voor land- en luchtmacht te bekijken.

Woensdag 19 juli Koningin Wilhelmina arriveert om 13.43 uur per trein te Bergen op Zoom om aan de daar en in de omtrek liggende troepen een bezoek te brengen. Dadelijk na aankomst stijgt HM met haar gevolg te paard en begeeft zich naar het exercitieterrein “Kijk in de Pot” om artillerie en infanterie te inspecteren. Na afloop vertrekt HM in de richting van Wouw, waar de koningin in haar slaapwagen de nacht doorbrengt.

Donderdag 20 juli Handelsblad schrijft: “Hedenmorgen halftien kwam HM per auto van Wouw op de Rith, een gehucht tusschen Princenhage en den Klappenberg, waar zij te paard steeg en naar de heide tusschen Leur en Rijsbergen reed, ten einde eene inspectie te houden over eenige regimenten infanterie en veldartillerie. Daarna vertrok HM per auto naar Wouw waar de trein gereed stond om HM naar de residentie terug te brengen.”
 

De koningin in rijkleding op de heide tussen Leur en Rijsbergen

Eveneens in deze zomer van 1916 heeft prins Hendrik voor het eerst weer direct contact met zijn moeder en andere familieleden. Ze ontmoeten elkaar in het neutrale Zwitserland waar de prins op 1 juli naar toe vertrok. Naarmate in Duitsland het voedsel schaarser wordt, spant de prins zich sterker in om hen te voorzien van Hollandse levensmiddelen.

Donderdag 3 augustus Koningin Wilhelmina bezoekt per auto “de door den Januari-vloed geteisterde streken in de provincie Utrecht,” zo meldt Handelsblad

Vrijdag 11 augustus De vorstin bezoekt in Bennebroek het instructiebataljon uit Kampen.
 

De vorstin bezoekt in Bennebroek het instructiebataljon uit Kampen

Zaterdag 2 september De “Daily Express” schrijft over haar: “Wilhelmina is waarschijnlijk een der populairste Koninginnen, die ooit op een Europeesche troon hebben gezeten. Zij heeft alles – en niets – gedaan om die populariteit te winnen.”

Woensdag 6 september Koningin Wilhelmina arriveert 9.23 uur per trein in Den Helder. Per auto gaat zij naar ‘Fort Erfprins’ ter bijwoning van schietoefeningen. Daarna bezichtigt de vorstin gymnastiekoefeningen van matrozen en om 11.00 uur is er een défilé. ‘s Middags inspecteert zij meerdere boten, waaronder een onderzeeër – die tweemaal onderduikt – en vervolgens gaat HM naar Texel, Terschelling en Vlieland. Zij overnacht op één der boten.

Donderdag/zaterdag 7- 9 september Er zijn op “Houtrust” in Den Haag militaire sportdemonstraties. Koningin Wilhelmina komt herinneringsmedailles uitdelen.
 

Koningin Wilhelmina reikt herinneringsmedailles uit

Dinsdag en  woensdag 12-13 september HM is in Zeeland voor troepeninspecties. Ook maakt zij per onderzeeër een tocht van een half uur onder water: “Deze moedige daad,” schrijft Handelsblad, “maakte op allen een diepen indruk.”
 

Koningin Wilhelmina daalt af in de duikboot. “Het was toch voor ieder rustig mens duidelijk, dat ik ALLEEN maar dienen wilde en dat ik ALLEN wilde dienen, dat ik alles over had voor het geluk van mijn volk.”

Dinsdag 10 oktober Handelsblad publiceert een artikeltje over het oordeel van koningin Wilhelmina over dienstweigering.

J. Hagemeijer, een decoratieschilder uit Hilversum, heeft haar op 27 augustus 1915 geschreven dat hij in gewetensnood verkeert. Hij was landstormplichtige van de jaarklasse 1910 en opgeroepen onder de wapenen te komen, maar Christus eist dat hij zijn naasten liefheeft, terwijl HM hem beveelt te moorden op grote schaal. Maar heeft zij niet zelf de woorden "Christus vóór alles!" de wereld ingeslingerd?

"Uwe Majesteit zelf spoort mij dus aan, Christus vóór alles te kiezen. Voor mij heeft dit te beteekenen, dat ik dus kort en goed den militairen dienst zal moeten weigeren in naam van Uwe majesteit zelve."

Als antwoord krijgt Hagemeijer van de particulier secretaris van de koningin (Van Geen) te lezen dat: [...] "dienstweigeren, onder welken vorm en om welke reden ook, nooit de goedkeuring van het Hoofd van den Staat kan hebben en dat het Hoofd van den Staat voor dienstweigeren nooit verzachtende omstandigheden kan vinden.
Laat mij u een werkelijk goeden raad geven, jonge man. Laat u niet afleiden door theatrale woorden en gedachten: heb vertrouwen in hen die u hebben te leiden, al kunt gij het niet begrijpen; denk u rustig en kalm in in den plicht, dien niet alleen de regeering, maar de geheele natuur, uw eigen mannelijk gevoel, u oplegt, om gereed te zijn de uwen te kunnen verdedigen. En klamp u daaraan alleen vast."[...]

Het antwoord overtuigd de "jonge man" niet. Van verdediging van huis en haard voor de armsten, die het allernoodigste ontberen, kan, naar zijn idee, slechts zeer weinig sprake zijn, zo laat hij weten. Helaas is niet bekend of Hagemeijer inderdaad dienst heeft geweigerd.

Vrijdag 20 oktober Handelsblad schrijft: “De Prins kwam van Het Loo voor enkele uren te ’s-Gravenhage tot het leiden van eene vergadering van het hoofdcomité van het Roode Kruis.”

Dinsdag 14 november De nieuwe Duitse gezant te Den Haag schrijft aan de Rijkskanselier: “Die Köningin versicherte, dasz Sie und Ihre Regierung alles zu tun entschlossen sei um die guten Beziehungen zwischen den beiden Ländern noch mehr zu festigen.”

Donderdag 23 - vrijdag 24 november Koningin Wilhelmina bezoekt de soldaten in Breda en naaste omgeving.
 

Koningin Wilhelmina op bezoek in Breda

Donderdag 30 november De vorstin is opnieuw in Brabant: in Den Bosch en omgeving, waar haar o.a. het model van een loopbrug wordt uitgelegd.
 

De vorstin in de omgeving van Den Bosch bij een demonstratie van een loopbrug

Woensdag 13 december Het tijdschrift Panorama publiceert onderstaande foto van prins Hendrik in zijn Rode Kruis-uniform. 

Kerstmis 1916 wordt voor het eerst in drie jaar weer op paleis Het Loo doorgebracht, maar wel… zonder kolen en ’s avonds zonder licht! [Of er ook geen kaarsen zijn gebruikt is niet bekend.]