Na decennialange veronachtzaming is er de afgelopen jaren een toenemende Nederlandse belangstelling voor de Eerste Wereldoorlog wat zich openbaart in het verschijnen van tal van Nederlandstalige boeken en het houden van bijeenkomsten en conferenties.2)

Die interesse richt zich niet alleen op het ontstaan van het conflict, de militaire strijd op de diverse fronten en de politieke gevolgen van het Verdrag van Versailles uit 1919 maar ook op wat er in Nederland gebeurde. Feitelijk beperken de Nederlandse gebeurtenissen zich voornamelijk tot twee onderwerpen. In de eerste plaats, de miljoenen Belgische vluchtelingen die ons land overspoelden en de militairen van de strijdende partijen die hier geïnterneerd werden – door de schrijfster Evelyn de Roodt samengevoegd onder de noemer oorlogsgasten.3)   

In de tweede plaats, de neutraliteitspolitiek van de Nederlandse regering, hoe te zorgen dat we niet bij het conflict betrokken raken, ‘The art of staying neutral’ zoals Maartje Abbenhuis dat treffend formuleerde.4)  

Nederland bleef neutraal en dus was er geen verweer van de Nederlandse soldaten tegen een militair sterkere aanvaller nodig zodat we ervoor bespaard bleven de ongetwijfeld talrijke slachtoffers te gedenken met het oprichten van vele monumenten en het aanleggen van begraafplaatsen zoals in de ons omringende landen.

Verweerde plaquettes aan voormalige stadhuizen in enkele garnizoensplaatsen herinneren er hier en daar nog wel aan dat het Nederlandse leger gemobiliseerd was en aan de grenzen waakte. Het was de ‘sterke arm’ van de neutraliteits-handhaving om aan het buitenland te tonen dat voor het aanvallen van Nederland een prijs betaald diende te worden.

Volgens Paul Moeyes beschouwde de opperbevelhebber van de Nederlandse krijgsmacht, de generaal C.J. Snijders, het leger als een buitenmodel vogelverschrikker: afschrikwekkend door zijn aanwezigheid, maar als actief instrument zonder effectieve waarde.5)  

Het was dan ook maar gelukkig dat dit leger niet op de proef werd gesteld. Een foto uit augustus 1914 van een Nederlandse infanterist met sigaar en een streng kijkende Duitse huzaar bij de Belgische grens spreekt boekdelen. Een beeld dat bevestigd wordt de openingszin van de jurist en hoofdredacteur J.A. van Hamel in een extra nummer van het weekblad De Amsterdammer uit 1918: ‘Wij zijn waarschijnlijk wel het meest on-militaire volk van de wereld’.6) Een zin die anno 2007 nog altijd in weekbladen gelezen zou kunnen worden.

Ondanks het feit dat Nederland neutraal bleef, zijn er echter nog wel enkele gedenktekens in ons land die memoreren aan de Grote Oorlog. Door Paul Schulten en Martin Kraaijestein werden de belangrijkste daarvan besproken.7)

Een daarvan was het grote monument in Amersfoort voor de Belgische vluchtelingen. Er zijn nog wel meer monumenten voor onze oorlogsgasten8), maar net als het Belgenmonument in Amersfoort leiden ze een vergeten bestaan of zijn de teksten door de tand des tijds vrijwel onleesbaar geworden.

Wat echter ontbreekt in Nederland is een behoorlijk gedenkteken voor het tweede belangrijke onderwerp van onze betrokkenheid of beter niet-betrokkenheid bij de Eerste Wereldoorlog, namelijk een monument voor onze neutraliteitshandhaving. Alleen in Winterswijk staat een verstoft gedenkteken dat in 1918 is opgericht en dat de neutraliteit moet vereeuwigen.

Is het niet vreemd dat zelfs voor de repatriëring, door ons land heen, van geallieerde krijgsgevangenen uit Duitsland een grote gedenksteen is opgericht in Enschede, maar dat er zo weinig te vinden is dat herinnert aan het feit dat Nederland er in slaagde neutraal te blijven? In dit artikel wordt daarom een voorstel voor een gedenkplaats gedaan.

Het weggetje naar de Maas bij Moelingen
Volgens het Von Schlieffenplan diende de rechtervleugel van het Duitse leger door België op te trekken, de Maas over te steken bij de plaatsen Luik en Namen en dan richting Brussel te marcheren. Honderdduizenden infanteristen van het Duitse Eerste en Tweede leger moesten door een relatief smal gebied door de Ardennen trekken.

Nadat België het Duitse verzoek om een vrije doortocht had afgewezen, overschreden in de vroege ochtend van 4 augustus 1914 de eerste Duitse troepen de Belgische grens. De meest noordelijk flank volgde de weg van Gemmenich naar Visé vlak onder de Belgisch-Nederlandse grens.

De opmars verliep snel en ’s avonds had men de Maas al bereikt. De Duitsers hoopten bij Visé de brug over de Maas te veroveren, maar die was door de Belgen al opgeblazen. Bij Visé vonden de eerste gevechten op redelijke schaal plaats en Visé zou later in de maand augustus door de Duitse furie volledig verwoest worden.

Iets ten noorden van Visé, bij het dorp Moelingen, en zo ver mogelijk verwijderd van de kanonnen van het noordelijkste Luikse fort Pontisse bouwden de Duitsers vervolgens een noodbrug over de Maas. Over deze pontonbrug zouden vanaf 5 augustus 1914 duizenden Duitse soldaten met hun kanonnen de overkant van de Maas bereiken om vervolgens de Luikse forten ook van de westkant aan te kunnen vallen.

Schending Nederlandse neutraliteit tussen grenspalen 42 en 45
Enkele dagen na het begin van de Duitse opmars langs de grens met Limburg verschenen er berichten in de Belgische en Franse pers over schendingen van de Nederlandse neutraliteit. Dit aspect van de Duitse opmars heeft dan ook de volle aandacht van Nederlandse historici gekregen.9)  De Nederlandse politici haasten zich evenwel om de schending van het eigen grondgebied tegen te spreken: Nederland was en bleef neutraal.

Zelfs in de moderne Nederlandse literatuur heeft de neutraliteitshandhaving een plaats gekregen, waaruit blijkt dat sommige van onze romanschrijvers de Eerste Wereldoorlog kennelijk niet vergeten zijn. In een verhaal van Fritz Hotz uit de bundel getiteld ‘Eb en vloed’, gepubliceerd in 1987, speelt de eventuele grensoverschrijding door Duitse troepen de hoofdrol.10)  

Wat een historicus met een veronderstelde objectieve blik moeilijk kan zeggen, kan een romanschrijver zijn hoofdpersoon – een historicus die de grensoverschrijding wil nagaan - in de mond laten nemen: ‘Ik hoopte dat er eenmaal per eeuw een wijs kabinet aan te wijzen zou zijn in Nederland. En ik denk dat het oorlogskabinet ’14-’18 dat was. Ze hebben weergaloos gemanoeuvreerd, in ieder geval. Om beurten waren Duitsers en Engelsen kwaad op ons, maar we bleven buiten die oorlog’.

In de buurt van het dorp Moelingen op weg naar de Maas marcheerden de Duitsers in augustus 1914 over een grensweg tussen de, uit het jaar 1843, daterende grenspalen 42 en 45. Dit weggetje volgde precies de grens tussen de grenspalen 42 en 43, maar liep tussen de grenspalen 43 en 44 zelfs gedeeltelijk op Nederlands gebied. De A2 (E25) snelweg loopt tegenwoordig tussen de grenspalen 42 en 43 door.11)  12)  

▬ Voor een overzichtkaart van het gebied met de grenspalen klik hier

Bij grenspaal 44 en vlakbij de Maas, ligt het huidige restaurant Kasteelhoeve Navagne, maar dit eeuwenoude gebouw kende in het verleden verschillende omschrijvingen als kasteel, fort, tolkantoor of boerderij. Rond de Kasteelhoeve zijn nog duidelijk de sporen van oude bastions waar te nemen. Een historische plek dus.

De Belgisch-Nederlandse grens, getrokken tussen de grenspalen 44 en 45, loopt zelfs dwars door de ridderzaal van de Kasteelhoeve heen. Op een bord bevestigd aan de buitenmuur staat in het kort de geschiedenis van het gebouw vanaf 1282 waaronder de vermelding: ‘1914 – Vernietiging door Keizer Wilhelm II’. Dat zal hij overigens wel niet persoonlijk op zijn geweten hebben.

In het boek ‘De donkere poort’ geeft P.H. Ritter in een paragraaf onder de veelzeggende titel ‘Machteloozen voor een brandend huis’ een kleurrijk verslag, door de ogen van een jonge dominee, van het gebeurtenissen op 5 en 6 augustus 1914 rond de oversteek van de Duitsers over de Maas bij Moelingen.13) En passant meldt hij dat het kasteeltje aan de Maas is afgebroken en dat de bewoners – oude dames - zijn gevlucht. Duitse officieren zaten rondom op de salonstoelen van de bewoonsters en dronken champagne.

Achter de Kasteelhoeve loopt het weggetje verder naar de Maas. De grenspaal 45, vrijwel aan de oever van de Maas, staat duidelijk ten zuiden van het weggetje dat hier dus op Nederlands grondgebied loopt. De grens loopt in het midden van de Maas verder naar het noorden, zodat de overkant bij het dorp Lixhe Belgisch grondgebied is.

Het was tijdens de opmars van de Duitse troepen begin augustus 1914 langs de Belgisch-Nederlandse grens dat de Nederlandse politiek om de neutraliteit te handhaven voor het eerst daadwerkelijk op de proef werd gesteld.

Het was bij het weggetje naar de Maas tussen de grenspalen 42 en 45 dat Duitse troepen op Nederlands grondgebied kwamen en formeel dus onze neutraliteit schonden, maar dat feit strookte niet met onze toenmalige neutraliteitspolitiek.

Waar zou er een betere plaats te vinden zijn dan bij grenspaal 45 om deze politiek te gedenken? De tekst op een gedenksteen is al bedacht: ‘Voorkomen is beter dan vechten’.14) En op deze historische plek is er ook nog een restaurant in de buurt om net als de Duitse officieren in augustus 1914 een glas te drinken.

Noten
[1] M.C. Brands, De grijze verf van historici, WO I blijft aan Nederland voorbijgaan, Hollands Maandblad, 2006, Augustus/September (nr. 8/9), p. 23-27.
[2] Voor een recent voorbeeld zie: Martin Kraaijestein en Paul Schulten (red.), Wankel Evenwicht; Neutraal Nederland en de Eerste Wereldoorlog, Soesterberg, 2007.
[3] Evelyn de Roodt, Oorlogsgasten, Vluchtelingen en krijgsgevangenen in Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Zaltbommel, 2000.
[4] Maartje M. Abbenhuis, The Art of Staying Neutral, The Netherlands in the First World War, 1914-1918, Amsterdam 2005.
[5] Paul Moeyes, De sterke arm, de zachte hand. Het Nederlandse leger en de neutraliteitspolitiek, 1839-1939, Amsterdam - Antwerpen, 2007, p. 269.
[6] Onze weermacht van 1914 tot 1918, Extra nummer van De Amsterdammer, Weekblad voor Nederland, Amsterdam, 1918.
[7] Paul Schulten en Martin Kraaijestein, Nederlandse gedenktekens van de Eerste Wereldoorlog in H. Binnenveld (red.), Leven naast de catastrofe, Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog, Hilversum, 2001. Dit artikel is ook gepubliceerd op deze website, zie: www.wereldoorlog1418.nl/nederlandse-gedenktekens/index.html   
[8] Zie De Roodt, Epiloog: wat nog herinnert, p. 429-439.
[9] Zie o.a. Paul Moeyes, Buiten schot, Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog 1914-1918, Amsterdam – Antwerpen, 2005, p. 84-86 en Moeyes, De sterke arm, de zachte hand, p. 180-182.
[10] F.B. Hotz, Eb en vloed, Het verhaal getiteld ‘De ontbijtzaal’, Amsterdam, 1987.
[11] Meer over grenspalen langs de Belgisch-Nederlandse grens in Zuid-Limburg: http://members.home.nl/m.h.a.gorissen/grenspalen/grenspalen.htm
[12] Op http://maps.google.nl/maps  is de situatie vanaf een satelliet te zien. Het weggetje naar de Maas en de Kasteelhoeve zijn duidelijk waarneembaar, maar de resolutie is helaas onvoldoende om de grenspalen te zien.
[13] P.H. Ritter Jr., De donkere poort, Eerste deel, ‘s Gravenhage, 1931, p. 88-89.
[14] Moeyes, De sterke arm, de zachte hand, p. 16.