Voetbal op het slagveld van de Eerste Wereldoorlog
De uitzendingen van dit VPRO radioprogramma handelden over de Slag aan de Somme (1916) en hadden als leidmotief de aanval van de East Surreys onder kapitein Wilfred Percy (Billie) Nevill op 1 juli 1916.
 

Wilfred Percy (Billie) Nevill (1894 - 1916)

Kapitein Nevill twijfelde aan het doorzettingsvermogen van zijn compagnie en had om de mannen aan te moedigen, aan elk peloton een bal gegeven met het doel deze zo ver mogelijk de Duitse linies in te schoppen. Het peloton dat het verst met de bal wist door te dringen, zou een prijs in ontvangst mogen nemen.

Net als de meeste van zijn ‘spelers’ zou kapitein Nevill ‘deze wedstrijd’ van ‘East Surrreys vs the Bavarians’ niet overleven. Twee van de vier ballen wel, deze  zijn te bewonderen in een museum.

Al in 1915 schijnt een bataljon van het 18e London Regiment bij Loos vol bravoure een bal aan de voet in de aanval meegenomen te hebben. Dit voorbeeld zal tot ver in de oorlog gevolgd worden. Bij de aanval op Vimy Ridge op 9 april 1917 wordt er door het Royal Canadian Regiment dwars door de granaattrechters van het niemandsland een bal tot bovenop de heuvelrug geschopt. Ook deze bal is in een museum in Canada te bewonderen.

De ideaalbeelden die een sporter vaak werden toegedicht, werden door legers gebruikt en overgenomen.

Het mag duidelijk zijn dat voetbal gebruikt wordt om oorlog te voeren. Toch geeft deze zelfde Eerste Wereldoorlog het mooiste voorbeeld van verbroedering die met sport wordt bereikt. Bij het befaamde kerstbestand in 1914 in Vlaanderen komen Duitse en Britse troepen de loopgraven uit om elkaar de hand te schudden in het niemandsland. Al gauw komt er ook een bal tevoorschijn en is er sprake van een heuse Duitsland - Engeland voetbalwedstrijd, die door de Duitsers schijnt te zijn gewonnen.

Militaire sporters
Voetbal en de Eerste Wereldoorlog lijken onlosmakelijk met elkaar te zijn verbonden. Soldaten speelden het spelletje onderling tegen verveling achter het front. Zo ook in ons land: de voetbalsport zou zijn huidige populariteit voor een groot deel aan de mobilisatie van 1914 - 1918 te danken hebben.

Ook andere sporten kregen een enorme stimulans door de oorlogsomstandigheden. Zo legden bijvoorbeeld geïnterneerde Belgische militairen in Harderwijk de grootste wielerbaan van Nederland aan. De wielersport was zeer populair onder vooral de Vlaamse militairen en bij sommige van door hen georganiseerde wedstrijden kwamen niet minder dan vijfduizend toeschouwers kijken.

Het velodrome in het interneringskamp te Harderwijk (14-7-1918) Vertrek kampioenschap club De Sportvrienden (Collectie M.P.Wielinga)

Sport is natuurlijk ook bij uitstek voor militairen een methode om de noodzakelijke conditie op peil te houden en vaardigheden te ontwikkelen. Een aantal sporten is dan ook onlosmakelijk met het militaire vak verbonden. Denk hierbij aan de wandelsport (Vierdaagse van Nijmegen), de biatlon die voortkomt uit oefeningen van Noorse soldaten en de ruitersport (military). Het is dan ook geen wonder dat het vaak militairen zijn die in deze sporten uit te uitblinken.

Nederland was voor de Tweede Wereldoorlog toonaangevend in de military en het zal niemand verbazen dat de ruiters vooral bij de Huzaren dienden. Dolf van der Voort van Zijp bijvoorbeeld diende bij het Tweede Regiment Huzaren en vocht in de meidagen van 1940 mee bij de Grebbelinie. Bij de Olympische Zomerspelen van 1924 en die van 1928 won hij diverse gouden medailles.

V.l.n.r.: Van der Voort van Zijp, De Kruijff, Colenbrander en Pahud de Mortanges. Zij vormden de Olympische ruiterploeg tijdens de Olympische Spelen in Parijs in 1924. Allen waren luitenant bij de cavalerie, want volgens de toenmalige reglementen mochten alleen officieren meedoen aan de ruiterwedstrijden op de Olympische Spelen.

Een andere gouden medaillewinnaar in deze sport was Charles Pahud de Mortanges. In de Tweede Wereldoorlog wist hij, na krijgsgevangen te zijn gemaakt, uit een rijdende trein te springen en via Gibraltar Groot-Brittannië te bereiken. Hij sloot zich aan bij de Prinses Irene Brigade en eindigde zijn militaire carrière in de rang van luitenant-generaal als Chef van het Militaire Huis van de koningin.

Deze militaire sporters hebben een traditie ingezet die tot vandaag de dag nog navolging vindt in het Nederlandse leger. Denk alleen maar aan Mark Huizinga, olympisch kampioen judo en kapitein bij de luchtmacht.

Oorlogsheld Walter Tull
Ook de ideaalbeelden die een sporter vaak had, werden door legers gebruikt en overgenomen. Propagandaoverwegingen hebben hier vrijwel zeker een rol in gespeeld en doen dat nog. Zo was Walter Tull een van de eerste zwarte profvoetballers in Groot-Brittannië voor de Eerste Wereldoorlog. Hij speelde voor Tottenham Hotspurs en Northampton Town.
 

Walter Tull als speler van de Tottenham Hotspurs (© Crown Copyright/MOD 2008)

In 1914 zou hij tekenen voor de Glasgow Rangers, toen de oorlog uitbrak. Hij tekende toen voor het ‘Football Battalion’ van het Middlesex Regiment. Hij zou, geheel tegen de regels in, de eerste zwarte officier worden in het Britse leger. Tull vocht o.a. bij de Somme, Piave, Passendaal en St. Quentin. Hij sneuvelde in maart 1918 bij Favreuil. Zijn lichaam werd nooit gevonden.

Oorlogsheld Pat Tillman
Een hedendaags voorbeeld van de sporter die oorlogsheld wordt, is de American Football-speler Pat Tillman. In plaats van in 2002 aan een contract te beginnen van
3,6 miljoen dollar bij de Arizona Cardinals, tekent Tillman een contract bij het Amerikaanse leger voor 1.800 dollar per maand.
 

Pat Tillman  (1976 – 2004) als football-speler en als militair

Tillman vindt dit zijn plicht na de aanslagen van 11 september. Dit wordt natuurlijk breed uitgemeten. Helaas komt Tillmann op 22 april 2004 onder verdachte omstandigheden om het leven in Afghanistan. Hij wordt getroffen door eigen vuur, terwijl er geen gevecht gaande is.

Aan zijn familie worden door de legerautoriteiten onwaarheden over de omstandigheden van zijn dood verteld. Over de juistheid van de Amerikaanse rol in de oorlog schijnt Tillman te zijn gaan twijfelen, maar zijn dagboeken worden nooit meer aan de familie overhandigd.

FC Start in de Tweede Wereldoorlog
Sportsterren worden door alle krijgsmachten als de ideale strijders gezien. Hun gehele beeldvorming past uitstekend bij het plaatje dat een krijgsmacht wil uitstralen. Ook bestaande reputaties kunnen dan wel eens in de weg zitten.

Een goed voorbeeld daarvan is de bekende film Escape to Victory uit 1981 (met onder anderen Co Prins van Ajax), waar een groep geallieerde krijgsgevangenen het op moet nemen tegen een elftal van de Duitse Wehrmacht. Deze film blijkt te zijn gebaseerd op een waar gebeurd verhaal. Deze wedstrijd werd ook bekend als ‘de wedstrijd des doods’ en bestond eigenlijk uit een aantal wedstrijden.
 

Foto uit de film Escape to Victory met o.a. Sylvester Stallone als keeper, Pele, Michael Caine en (oud) voetballers als Bobby Moore en Co Prins (voorste rij rechts)

Dynamo Kiev was de club van de politie en het ministerie van Binnenlandse Zaken en stond voor de oorlog al bekend als een voetbalgrootmacht. Bij de strijd om Kiev in 1941 werd een groot aantal voormalige voetbalgrootheden van Dynamo Kiev door de Duitsers krijgsgevangen gemaakt.

Zij vormden een elftal dat zich FC Start noemde. Dit team werd ondanks hun slechte fysieke gesteldheid gedwongen te spelen tegen teams van Oekraïense nationalisten, Hongaren en Roemenen. De bedoeling was dat de reputatie van dit Sovjet-team (en daarmee de communistische ideologie) gebroken werd.

Allen werden echter door hen afgedroogd en de populariteit van FC Start nam onder de zwaar onderdrukte bevolking enorm toe. De propaganda leek zich tegen de Duitsers te keren. De Duitsers werden bezorgd en haalden hun topteam, Flakelf van de Luftwaffe.
 

Op het terrein van voetbalclub Dynamo Kiev (Ukraine) staan twee monumenten die herinneren aan FC Start (Courtesy of WESTA member Alistair Firth - © Alistair Firth)

Ook zij werden ingemaakt en bij de revanchewedstrijd werd het Duitse team wederom vernederd, ondanks alle intimidaties en een scheidsrechter die werkelijk alles toeliet. De intimidaties werden hierna door de Duitsers kracht bijgezet en het hele FC Start-team verdween in het kamp. Een aantal van hen werd geëxecuteerd.

Voetbaloorlog Honduras en El Salvador
Dit zijn allemaal verhalen en anekdotes die gaan over de invloed van sport op krijgsmachten en van krijgsmachten op sport. Toch is er ook heel direct oorlog gevoerd waarbij voetbalwedstrijden de aanleiding waren.

De bekendste ‘voetbaloorlog’ is die tussen Honduras en El Salvador uit 1969. Alhoewel als onderliggende oorzaken de sociale problematiek van het land, hervorming en immigratie golden, werd de aanleiding voor het uitbreken van het conflict een voetbalwedstrijd tussen beide landen, waarbij rellen tussen de verschillende supportersgroepen uitbraken. Er zouden in het gewapende conflict bijna vierduizend doden vallen.

Supportersgeweld als begin van de oorlog
Minder bekend is dat ook het uiteenvallen van Joegoslavië, in het begin van de jaren negentig van de vorige eeuw, gekenmerkt werd door vooral supportersgeweld. Alhoewel het openlijke conflict in juni 1991 begon, beschouwen velen 30 mei 1990 als het begin van de oorlog.

Dit is de dag waarop fans van Rode Ster Belgrado, onder leiding van de beruchte Arkan, in Zagreb slaags raken met de supporters van Dynamo Zagreb. Het komt tot een bijna middeleeuwse veldslag op het veld, waarbij honderden gewonden vallen.

   ▬ Deze middeleeuwse veldslag is vastgelegd op YouTube (klik hier)

De competitie gaat nog een jaar door met tal van gewelddadigheden. Vele duizenden van de ‘supporters’ zullen in de daarop volgende jaren vallen in de loopgraven van dit verscheurde land.