Bezoek fabriek van oorlogsmateriaal Reportage van oorlogscorrespondent Izak Samson

Reeds onmiddellijk na mijn aankomst te Parijs kreeg ik het recht om een fabriek van oorlogsmateriaal te bezoeken. Des morgens vervoegde ik mij met drie andere journalisten bij het ministerie van Buitenlandsche Zaken en 's namiddags tuften we de Parijsche poort uit naar de fabriek van XXXXXX. Deze fabriek vervaardigde voor den oorlog automobielen en motoren voor vliegtuigen. Na een klein uurtje tuffen kwamen we aan de fabriekspoort en werden in de wachtkamer gelaten. Na eenig wachten verscheen een beambte, die ons rondleidde in de fabriek, waar in dag- en nachtploegen 16.000 mannen en vrouwen werken, n.l. 3.000 vrouwen en 13.000 mannen, des daags met een werktijd van 12 uur en des nachts 10,5 uur. De geheele inrichting beslaat ruim 20 vierkante kilometer. In de ruwgieterij bevonden zich meer dan 50 groote en kleine smeltovens. Het leek hier inderdaad op de schilderingen der middeleeuwsche schilders van de hel. Telkens als zoo'n ovendeur openging om het witgloeiende metaal te laten uitstroomen, vloeide dit in gietpotten, die door twee of drie man naar de aarden gietvormen werden gedragen. Sissend en spattend gleed dan het metaal in den vorm. Daarmee was het eerste wonder tot stand gekomen. Men zou denken dat in zoo'n afdeeling de hitte wel ondragelijk moet zijn. Dit valt nogal mee. Reusachtige ventilatoren zorgen voor aanvoer van frissche en afvoer van warme lucht. De werklieden in die afdeeling loopen slechts ten deele gekleed. De gieterij is natuurlijk in onderafdeelingen verdeeld. De eerste afdeeling omvat het gieten der werkstukken voor motoren en radiatoren. Meestal groote stukken, die door eenige lieden worden behandeld. Dan een afdeeling voor het gieten en buigen van auto-assen. Uit den oven komt de witgloeiende staaf. Twee man nemen het ruim 1,5 m. lange en 15 cm. dikke werkstuk tusschen nijptangen van groote afmetingen en brengen het op den modelknijper. Dit, een door luchtdruk of electriciteit in beweging gebracht werktuig, geeft den gebogen vorm aan de as. In minder dan één minuut is de staaf in den vereischten vorm gebogen. Dan gaat ze naar een andere afdeeling. Van deze afdeeling liepen we door de vormaarde, die door roosters weer in vergaarbakken wordt verzameld, naar de zaal waar granaten worden gegoten. Hier worden de granaten voor de beroemde 75 mm. gemaakt evenals die van 135 en 155 mm. De laatste wegen ongeveer 32 kilogram. In langwerpige vierkanten komen de gloeiende staven uit den oven. Ze worden dan geplaatst in een vijzel, waarna met drukkracht een verticale stamper er in neerdaalt en het massieve stuk hol drukt. Daar waar de stamper komt drukt hij het ijzer op zij, zoodat tevens de wand der granaat wordt gecomprimeerd. Hierna wordt het werkstuk opgetild en uitgelicht, de stamper afgekoeld en vervolgens gaat de granaat nu op een nieuwen, doch horizontalen stamper over. Deze drukt nog eens het geheel in een vijzel, en geeft een meer vasten vorm aan de aanstaande granaat. Daarna worden ze ter afkoeling in rijen gelegd op plaatijzer of rekken. We beschouwden nog eenige kleine smeltinrichtingen en begaven ons vervolgens naar de draai-afdeeling. Hier staan honderden draaibanken, die zoowel door mannen als vrouwen worden bediend – in de giet- en vormafdeeling werken geen vrouwen. De opzichters zijn zeer voldaan over het door de vrouwen verrichte werk en er is geen enkele reden om ze niet dag aan dag naast de mannen te doen arbeiden. Granaten worden allereerst ruw afgedraaid. Daarna worden ze gepast en gemeten en dan gaan ze naar een andere afdeeling, waar ze glad gepolijst worden. Doch steeds weer worden ze gepast en gemeten. Alvorens een granaat voor de vulling gereed is, gaat ze door honderden handen. De kostenberekening wordt dus zeer ingewikkeld. Geen wonder dat de begeleider, op de vraag der Amerikaansche collega's, wat iedere granaat kostte, geen antwoord kon geven. We kwamen in de boorafdeeling. Hier stonden een honderdtal groote boormachines. De boren waren in een soort passepartout gevat, die plaats bood aan een zestal boren. Ook hier waren vrouwen en meisjes aan de machines. In deze afdeeling bevindt zich het minste levenmakend materiaal. Natuurlijk loopt alles electrisch. Een zestal enorme machines en een ontelbaar aantal dynamo's leveren het licht en de kracht, die noodig is. Nu waren we reeds, langzaam aan, gekomen in de afdeeling waar met een tand kerven worden gemaakt in de granaathulzen. Nadat de granaathuls die bewerking heeft ondergaan, wordt opnieuw de gladheid onderzocht, evenals diameter en gewicht. Dan komt ze in handen van den bandsmeder en bandomlegger. Ook hierbij wordt de grootste zorgvuldigheid betracht. Er mag niet de minste oneffenheid in den roodkoperen band blijven. Passers en andere meetwerktuigen doen steeds dienst, terwijl de meet- en weegtuigen zelf steeds aan controle worden onderworpen. Uit dit alles kan men beoordeelen, hoe omvangrijk het technisch personeel moet zijn in zulke inrichtingen. Tot hiertoe bezochten we de afdeelingen waar de eerste en ruwe bewerkingen werden verricht. We trokken nu naar de afdeeling, waar de fijnere onderdeelen en werktuigen werden gemaakt en gebruikt. In die afdeelingen werken bijna uitsluitend vrouwen en meisjes. Doch hierover later. Wij waren gebleven bij de afdeeling boormachines. We gaan van daar naar de afdeeling waar de kogels worden gegoten voor de granaatkartetsen en granaten. Op groote stapels liggen de blokken lood, die in massa verdwijnen in de smeltkroezen, om met lepels vol gegoten te worden in gietvormen. Uit die vormen komen de kogels aan reepen. Terwijl de een de rissen op hoopen brengt, brengt weer een ander de hoopen naar de meisjes en vrouwen, die ze door een snijmachine voeren. In afzonderlijke balletjes rollen dan de looden knikkers van plm. 10 mm. middellijn in bakken. Nu zijn ze nog ruw en worden dan in de bakken getransporteerd naar polijst-machines. Daarna komen ze terecht op bakvormig omrande tafels, die aan het vooreinde een trechter hebben, waardoor de kogels, nadat de vrouwenvingers ze op rondheid en egaalheid hebben onderzocht, terecht komen in bakken van ongeveer 10 liter inhoud waarna ze weer worden gebracht naar de vulkamer. Deze dient om de 75 mm. granaten en andere projectielen met de looden kogels te vullen De granaten staan daar ter vulling gereed. De granaat is nu glad en met koperen band omlegd. Midden in den granaat bevindt zich een buisje (1,5 à 2 mm. in doorsnee), ter lengte van den granaat, dat loodrecht op den bodem staat. Wanneer de granaat geheel is volgestort met de looden knikkers komt er nog een kop op die eveneens uit looden kogels bestaat welke vastzitten in consistentvet. Daarna wordt de kopsluiting er op geschroefd en onder persing aangedraaid. De bedoeling is de lucht in den granaat tot een minimum te beperken. Nu is alleen nog maar noodig de beschildering en het merken. Daarna gaan ze ter vulling met de ontploffingsstof naar de poederfabrieken der genie. We gingen nu de trap op en begaven ons naar de afdeeling koperbewerking. Hier worden al die honderden kleine onderdeeltjes gemaakt, die in de vliegtuigen, automobieltechniek en oorlogsmaterieel zoo noodig zijn. Hier is een polijsten, zagen, passen en meten zonder einde. De slanke vrouwenvingers leenen zich bij uitstek tot het afwerken dier kleine knopjes, schroefjes, moertjes enz. Met kleine werktuigjes die in hun handen als aardig speelgoed zijn, werken ze wonder vlug. Als men die bergen blinkend koper ziet, kan men zich eenig idee vormen hoe zulke groote hoeveelheden van dit materieel noodig is. In de koperschaverij liggen de krullen bij massa bij de schaafbanken. Doch alles wordt weer zorgvuldig bijeengegaard. Steeds doorloopend kwamen we in de alluminium-afdeeling. Eerst in de smelterij en gieterij. Als een zilveren stroom gulpte het metaal in de gietvormen uit de kroezen. Geheele cylinders van een meter lang bij 14 tot 15 cm. in doorsnee, worden hier gegoten. Ze dienen voor de motoren der vliegtuigen en wegen slechts bij voldoende weerstandsvermogen enkele kilo's. Met trots maakte de werkmeester ons op dit resultaat opmerkzaam. Bijna al wat voor de vliegtuigen moet dienen, wordt van alluminium gemaakt. Men beschikt over een onbeperkten voorraad van dezen grondstof. De stapels gietijzer, koper enz. vormen op de werven ware heuvels van beduidende afmetingen. Per dag levert deze fabriek, waarvan de granaatfabricage slechts een onderdeel is, 600 zware granaten en 8000 75 mm. granaten. Dus per etmaal 1200 en 16.000 stuks; want men werkt dag en nacht door. Per week worden dus 7200 zware en 96.000 75 mm. granaten geproduceerd. En steeds is er vraag naar meer productie. Groote vrachtauto's rijden af en aan, om de voorraden te halen en nieuw materieel aan te voeren. We gingen dan ook nu een kijkje nemen in de autoindustrie-afdeeling. Allereerst in de groote houtzagerij. Al wat maar met machines gedaan kan worden, is aan de automatische werkkracht toegewezen zooals aanvoer, plaatsing enz. Men ziet er van de groote ruwe cirkelzaag, tot de kleinste figuurzaag om ornamentiek werk te doen; schaaf-, schuur- en polijstmachines zonder tal. En het fijne houtstof zweeft er door de lucht, die de neuszenuwen prikkelt. In een afdeeling hieraan grenzende vindt men de wagenmakerij, zeilmakerij, lakkerij enz. De auto's komen hier geheel tot het gebruik gereed uit de fabriek. Alles en alles wordt hier gemaakt. Er stonden honderden transportauto's gereed. Alvorens in de afdeeling voor leverbaar te komen, worden banden, motoren en draagvermogen der assen onderzocht. Hiervoor is een afzonderlijke afdeeling, die ik apart zal bespreken. Men heeft ook een afdeeling voor bergauto's. Die auto's hebben klimvermogen. Een kettingsysteem doet hierbij dienst. Om de wielbanden, buitenwaarts, worden namelijk op meerdere plaatsen, naar gelang der behoefte, kettingen aangebracht van groot weerstandsvermogen. De schakels dier kettingen bijten zich vast in den grond, en verhoogen dus de wrijving bij het rijden. Menige vinding, door den oorlog verhaast, zal ook later nog kunnen dienen. Van de geraamte-afdeeling gaan we nu naar die der ingewandenfabriek. Die auto's die 5 tot 10 ton en meer kunnen dragen, krijgen motoren van 100 PK. en meer. Die motoren worden ook hier gemaakt. In de vormerij zagen we reeds de ruwe werkstukken. Doch hiervoor heeft men om de assen, cylinders enz. te draaien een groote grofdraaierij. Aan de draaibanken bevinden zich vangkuipen, die gelijken op een sofa die achterover staat. In die afdeeling wordt met groote draaibeitels gewerkt. Het zacht bijtend geluid gaat als een windtrilling door het reusachtige gebouw. Die honderden draaiende cylinders houden de lucht in gestage trilling, zoodat het er tamelijk koel is. Des winters wordt de centrale verwarming, die boven manshoogte hangende is aangebracht, aangezet. Ook hier werken vrouwen naast mannen. Elken dag komt minstens een half dozijn auto's gereed tot onmiddellijk gebruik. Er is blijkbaar in den dienst geen gebrek aan die bakbeesten, want dozijnen stonden kant en klaar te wachten.

▬ Personalia Izak Samson (1872-1928) Een van de Nederlandse verslaggevers die indertijd voor verschillende bladen vanaf het front als ooggetuige verslag gedaan van de gruwelen van de oorlog was Izak Samson. Hij was in de loop van zijn leven behalve als journalist, ook werkzaam als diamantbewerker, vertegenwoordiger in alcoholvrij bier en boekhandelaar. Izak Samson was een overtuigd socialist en anti-militairist en schreef voor Het Volk, het Algemeen Handelsblad en Het Nieuws van den Dag. De op deze website gepubliceerde stukken van Samson zijn afkomstig uit Brieven, indrukken en beschouwingen door een neutraal journalist aan het Westfront der Geallieerden gedurende de jaren 1914, 1915, 1916, 1917 (Amsterdam 1917).