Vietnam
In de film ‘Born on the fourth of july’ uit 1989, is ‘eigen vuur’, of ‘friendly fire’ zoals het in het Engels heet, een van de centrale thema’s. De film is gebaseerd op de gelijknamige autobiografie van de bekende Vietnam-veteraan en activist Ron Kovic en gemaakt door regisseur Olliver Stone (zelf ook een Vietnamveteraan).

In de film raakt Ron Kovic (gespeeld door Tom Cruise) tijdens een gevechtsactie, terwijl hij door zonlicht en stof is verblind, in paniek als er een gestalte opdoemt. Hij opent het vuur. Het blijkt de net nieuw aangekomen marinier Wilson te zijn, die overlijdt aan de hem toegebrachte verwondingen.

Tom Cruise (rechts in rolstoel) als Vietnam-veteraan Ron Kovic in de film  ‘Born on the fourth of july’ waarin friendly fire een van de centrale thema's is

Dit zal Ron Kovic nooit meer loslaten en een van de meest aangrijpende scènes in de film is als hij, inmiddels zelf een veteraan in een rolstoel, een bezoek brengt aan de weduwe en de ouders van marinier Wilson om uitleg te geven en om vergiffenis te vragen.

Het frappante is dat dit in werkelijkheid Ron Kovic zelf nooit is overkomen, maar - zo legde Olliver Stone later uit - het onderwerp ‘friendly fire’, is in de film opgenomen omdat het wel degelijk iets is waar duizenden Vietnam-veteranen tot en met de dag van vandaag mee worstelen.
    
 Nederland in Afghanistan
En niet alleen Vietnam-veteranen. Wat er ook geprobeerd wordt, het 'eigen vuur' lijkt bij het voeren van oorlog een onuitroeibaar probleem. En daarmee zullen er altijd veteranen terugkeren verteerd door wroeging, schaamte of woede. Nederland werd er gruwelijk aan herinnerd toen vorig jaar januari korporaal Adert Poortema en soldaat Wesley Schol door eigen vuur omkwamen. In diezelfde nacht zouden ook twee Afghaanse bondgenoten; Abdal Qodos en Boman Haider, sneuvelen door vuur uit Nederlandse wapens.

General Berlijn, de toenmalige commandant der strijdkrachten, reageerde naar aanleiding van commotie die ontstond na de bekendmaking van de uitkomsten van het ingestelde onderzoek met de mededeling dat er geen maatregelen getroffen werden tegen de betrokken militairen. 'Er is maar een militair op aan te spreken. En dat ben ik.' schreef hij met gevoel voor understatement in zijn reactie.

Er bleek uit het onderzoek dat er ‘geen individueel traceerbare strafrechtelijk verwijtbare fouten’ waren gemaakt. Daarmee is het verlies natuurlijk niet minder triest. Integendeel, de generaal greep met zijn opmerkingen in, bij iets wat met recht een netelige kwestie genoemd mag worden.

In dit geval ging het nog om Nederlanders en Afghanen die het slachtoffer werden van het vuur van andere Nederlanders. Voorbeelden zijn er te over waarbij er door fouten en miscommunicatie slachtoffers worden gemaakt bij bondgenoten onderling. Vaak wordt er met alle gepaard gaande,  begrijpelijke emoties, dan niet al te diplomatiek meer gereageerd.

In oktober 2006 reageerde een BBC-woordvoerder cynisch bij een discussie over de veiligheid van de Britse troepen in Basra, Irak dat: 'Britse soldaten op een dagelijkse bases worden beschoten, maar dat het duidelijk mag zijn dat het veel veiliger zou zijn wanneer de Amerikanen zouden weggaan en alleen de Irakezen op hen zouden vuren.'

 Korea
Nederlandse Korea-veteranen kunnen over soortgelijke situaties meepraten. Een van de meest tragische voorvallen zou zich voordoen bij de bestorming van heuvel 325. Deze heuvel die de vallei van Wonju beheerste, moest veroverd worden opdat anders omsingeling dreigde.

Het Nederlandse bataljon had net een periode van zware gevechten achter de rug waarbij ze onder andere de bataljonscommandant luitenant kolonel M.P.A den Ouden verloren toen ze deze opdracht kregen. De aanval van de A-compagnie liep in eerste instantie vast doordat de vijf Zuid-Afrikaanse vliegtuigen die hen zouden ondersteunen tot drie maal toe de Nederlanders bestookten.

Wat ze ook probeerden om de piloten hun identiteit duidelijk te maken, het lukte niet. Ze probeerden een kruisvorm aan te nemen, wat de code was en ze probeerden radiocontact met de piloten te krijgen, maar de Zuid-Afrikanen bleven aanvallen. Ze wierpen zelfs napalmbommen af die wonder boven wonder niet afgingen. Toch moesten twee Nederlandse militairen het met de dood bekopen.

 Eigen vuur in vroeger tijden
Het ligt in de lijn der verwachting dat wanneer wapens geavanceerder worden en de schaal van het slagveld groter wordt, de problemen rondom ‘eigen vuur’ ook groter worden. Toch zijn er in het verre verleden ook tal van voorbeelden te vinden waarbij men per ongeluk op elkaar begint te schieten.

Toen de Pruisen in 1815 onder Blücher eindelijk op het slagveld verschenen om Wellington met zijn Brits-Nederlandse troepen van de ondergang tegen Napoleon te redden, ontstond er eerst nogal wat verwarring. Het slagveld was vergeven van de rook en in de bonte verzameling van kleurige uniformen was het niet voor iedereen duidelijk wie nu wie was.

Wellington op het slagveld bij Waterloo in 1815

De artillerie van de Britten was net druk bezig een aanval van de Franse cavalerie af te slaan, toen de Pruisen het vuur op hen openden. De Britten leden zware verliezen maar werden vervolgens gered door een compleet bezopen Belgische batterij die sowieso alle kanten op vuurde, maar nu op haar beurt de Pruisen wegvaagde.

Ook in 1471 bij de slag om Barnet in het Verenigd Koninkrijk, die uitgevochten werd in de dichte mist, was er door het slechte zicht veel verwarring en vielen eenheden die bij elkaar hoorden elkaar aan. Vervolgens werd dat weer als verraad gezien, wat geroepen werd, waardoor men zelfs bewust de strijd met elkaar aanging om de 'overlopers' aan te pakken.

Ook in de Bijbel komt een voorbeeld van 'eigen vuur' voor waar slim gebruik van wordt gemaakt. In het boek Richteren slaagt Gideon er in met een verrassingsaanval met een paar honderd man zoveel paniek te zaaien onder het veel grotere leger van de Midjanieten, dat zij in blinde paniek elkaar te lijf gaan. Deze oeroude tactiek van infiltratie waarbij dit 'eigen vuur' uitgelokt wordt, is ook een tactiek die door de Vietcong werd toegepast en vandaag de dag door de taliban.

Eerste Wereldoorlog en Tweede Wereldoorlog
De problematiek van het ‘eigen vuur’ is sinds de oudheid in principe niet anders geworden. Het gaat fout door slecht zicht en slechte of verkeerde informatie. In ieder geval worden er fouten gemaakt ten aanzien van de identificatie en de positie van de anderen. Generaal Percin schrijft in zijn boek ‘Le Massacre de notre Infanterie, 1914 - 1918’ uit 1921 dat er naar schatting 75.000 Franse soldaten zijn omgekomen door het vuur van hun eigen artillerie.

Franse artillerie tijdens de Eerste Wereldoorlog

In de Tweede Wereldoorlog zou dit niet veel anders zijn. De missers kwamen nu vaker op naam van luchtmacht te staan. Het grootste debacle lijkt bij operatie Cobra te hebben plaatsgevonden in Normandië op 25 juli 1944.

De luchtmacht, die al zijn bedenkingen had ten aanzien van deze inzet, voerde eerst een massaal tapijtbombardement uit voordat de Amerikanen de aanval zouden inzetten. Ze vlogen echter loodrecht op Duitse linies af waardoor een aantal bommen te vroeg werd afgeworpen en op de eigen posities terechtkwam.

Andere bommenwerpers, denkend dat het opgeworpen stof op het doelgebied duidde, volgden dat voorbeeld en honderden Amerikaanse militairen waren al slachtoffer voordat ze de aanval konden inzetten. Een van de gesneuvelden was generaal Lesley J. Mcnair, de hoogste in rang die bij de Amerikanen zou sneuvelen in de Tweede Wereldoorlog.

Een van de gesneuvelden bij operatie Cobra was generaal Lesley J. Mcnair (1883-1944), de hoogste in rang die bij de Amerikanen zou sneuvelen in de Tweede Wereldoorlog

De luchtmacht was niet alleen verantwoordelijk voor het maken van eigen slachtoffers. Ze waren zelf ook vaak slachtoffer van veel te zenuwachtige luchtafweerschutters van de landmacht en de Marine. Zo opende bij de landing op Sicilië in 1943 een nerveuze luchtafweerschutter van de geallieerde vloot het vuur en allen volgden. Ze richten echter een slachting aan onder geallieerde luchtlandingeenheden die boven hun hoofd op weg waren naar hun landingsplaatsen.

Dat paniek en zenuwachtigheid dodelijk kunnen zijn hadden de geallieerden kunnen weten. Het schrijnendste geval moest nog komen. Bij de landing door Canadezen en Amerikanen op Kiska, een eiland van de Aleoeten, in augustus 1943  zouden er in twee dagen tijd 24 van hen sneuvelen en 71 vermist raken. Wat men niet wist was dat de Japanners het eiland al hadden verlaten. De omgekomenen en de vermisten waren allen slachtoffer van paniekerig ‘eigen vuur’.

Landing door Canadezen en Amerikanen op Kiska in 1943

Het probleem van ‘eigen vuur’ zou ook leiden tot meer slachtoffers juist omdat men het risico niet aandurfde. Bij de landing op D-day op Omaha beach bijvoorbeeld, hadden de geallieerde vliegtuigen, bang om eigen troepen te raken, veel te laat hun bommen losgelaten.

Ze vielen vervolgens kilometers landinwaarts vooral op Franse burgers en koeien en misten totaal hun doelgebied. En dat terwijl de Amerikaanse infanteristen  juist zo hadden gehoopt op de granaattrechters na het bombardement, waar ze dekking in hadden kunnen zoeken tegen het moordende Duitse machinegeweervuur.

De ervaringen van krijgsgevangen gemaakte Nederlandse militairen in mei 1940, waarbij Duitsers ze als levend schild gebruikten is ook een dergelijk afschuwelijk voorbeeld. De Duitsers die hoopten dat de Nederlandse verdedigers het niet aan konden om hun eigen mannen bloot te stellen aan 'eigen vuur', en dachten op die manier het Nederlandse verzet te kunnen breken. Dat lukte hier en daar, maar al te vaak werd echter het vuur toch geopend en werden onder andere bij de Grebbeberg velen het slachtoffer van ‘eigen vuur’.

Ook technische problemen oorzaak van 'eigen vuur'
Niet alles is blijkbaat ‘eigen vuur’ door fouten en misverstanden. Een andere oorzaak die niet over het
hoofd mag worden gezien zijn de technische mankementen. Zo zouden de uitgesleten lopen in de Eerste Wereldoorlog voor talloze afzwaaiers zorgen, met nog meer slachtoffers onder de eigen gelederen.

USS Tang was de onderzeeboot die met 31 tot zinken gebrachte vijandelijke schepen de Amerikaanse recordhouder was.

Een berucht en tragisch voorval met een technisch mankement was het lot van de USS Tang tijdens de Tweede Wereldoorlog. De USS Tang was de onderzeeboot die met 31 tot zinken gebrachte vijandelijke schepen de Amerikaanse recordhouder was.

Tijdens zijn laatste zeer succesvolle campagne op 25 oktober 1944, lanceerde het zijn laatste torpedo, die tot afgrijzen van diegenen die deze per periscoop volgden, een bocht maakte en de onderzeeboot zelf trof. Er waren slechts enkele opvarenden die wisten te ontsnappen aan de verdrinkingsdood.

Ongelukken met een vuurwapen, moord en executies
Vaak wordt bij 'eigen vuur' ook gewezen op moord en executies. Ten aanzien van executies ligt het verhaal in ieder geval juridisch heel anders. Het is een onderwerp op zich en het is in ieder geval niet onbedoeld. De ongelukken met vuurwapens, in ieder geval onbedoeld, vallen bij veel krijgsmachten dan ook niet in dezelfde categorie en hetzelfde geldt ook voor moord.

Toch zijn het wel degelijk zaken om rekening mee te houden. De UNIFIL-uitzending bijvoorbeeld heeft ons geleerd hoe dodelijk het gevaar is van de 'ongelukjes met een vuurwapen'. De Nederlandse term 'eigen vuur' dekt daarom de lading beter dan de Engelse term 'friendly fire'.

De benaming 'friendly' is hier het misleidende. Soms kan het vuur wel degelijk van de eigen kant komen maar beslist niet onbedoeld zijn. Bekend zijn natuurlijk de Franse schandalen uit de Eerste Wereldoorlog waar eigen officieren bevel gaven om het artillerievuur op de eigen infanterie in de loopgraven te openen, om ze zo te dwingen de loopgraven te verlaten en in de aanval te gaan.

Tijdens de Vietnam oorlog kwamen er nogal wat officieren om het leven door fragmentatiegranaten die in hun tentjes werden geworpen. De herkomst was dan, anders dan met vuurwapens, onduidelijk. Deze officieren werden door hun eigen manschappen vermoord opdat ze daarmee de vaak roekeloze patrouilles in de jungle konden afbreken om zo hun eigen hachje te redden.

Het ging zelfs zo ver dat soldaten geld zetten op het hoofd van bepaalde officieren die bekend stonden om hun ‘aanvalslust’. Statistieken spreken van 600 vermoorde officieren en 1.400 vreemde doodsoorzaken. Het probleem werd zo groot dat officieren met de aanslagen rekening moesten gaan houden.

In ‘The African American experience in Vietnam’, beschrijft James Westheider bijvoorbeeld hoe de latere minister van Buitenlandse zaken Collin Powell in zijn tijd als officier in Vietnam, om te voorkomen dat hij zo’n granaat in zijn tentje kreeg, elke nacht zijn tentje verplaatste.

Zelf toegebracht verwondingen
Zelf toegebrachte verwondingen kunnen ook als een vorm van 'eigen vuur' gezien worden. Het fenomeen is vooral bekend uit de Eerste Wereldoorlog: soldaten verwondden zichzelf om zo onder de aanstaande aanval uit te komen en te worden afgevoerd naar het 'veilige achterland'.

De zwaarste straffen stonden er op wanneer men betrapt werd, maar soms nam het zulke epidemische vormen aan dat het niet meer tegen te houden was. De Brits Indische eenheden die in 1914 in de strijd werden gegooid bij de zogenaamde ‘Race naar de Zee’, leden zware verliezen.

Toen op een gegeven moment bijna elk bataljon in november 1914 meer dan 200 man had verloren, was er plotsklaps een stroom aan gewonden die door hun hand waren geschoten. Alleen al bij het 47e Sikhs bataljon en het 129e Baluchi bataljon waren het respectievelijk 479 en 318 gevallen…

Soms neemt hetzelfde incident in de loop der tijd verschillende vormen aan. Zo ligt de zaak Patt Tillman nog steeds gevoelig in de Verenigde Staten. Patt Tillman was een beroemd American football-speler die zich na de aanslag van 9/11 vrijwillig meldde voor het Amerikaanse leger.

Op 22 april 2004 sneuvelde hij in Afghanistan. Eerst zou dat het gevolg zijn van vijandelijk vuur. Later bleek het 'eigen vuur' te zijn. Maar met drie kogelgaten door zijn hoofd, afgeschoten op minder dan 10 meter spreekt men ook van moord. Tillmann was in de maanden voor zijn dood een publiekelijk tegenstander van de oorlog geworden.