Inleiding
Toen de Nederlandse regering in augustus 1914, bij het uitbreken van de oorlog, welke een wereldoorlog zou blijken te worden, had te overzien, wat er in ’s lands belang gedaan diende te worden, had zij daarbij niet alleen op de militaire maatregelen te letten.

Ook het economisch leven eiste haar aandacht, in de eerste plaats wat de levensmiddelenvoorziening betreft, daarnaast in eigenlijk niet mindere mate de industrie, waar deze verband houdt met de levensmiddelenvoorziening en met de voorziening van levensbehoeften in de ruimste zin van het woord, maar ook omdat de industrie in haar volle omvang een der vitale belangen van de staat is.

Naast de industrie moet daarbij tevens gedacht worden aan andere nijverheid, aan de handel, de beurs inbegrepen, aan de grote scheepvaart en aan verkeerswezen van andere aard, dat is aan de binnenvaart en de spoorwegen.
 
Nota betreffende de economische toestand op 2 november 1914
In de eerste ‘Nota betreffende de economische toestand’, op 2 november aan de Tweede Kamer overlegd, geeft de toenmalige minister van Landbouw, Mr. M.W.F. Treub, een uitvoerig beredeneerd overzicht van hetgeen door de regering op economisch gebied gedaan werd in de eerste maanden van de oorlog.

De invoer staat nog meer in het teken van de oorlog, dan de uitvoer. Beide oorlogvoerende partijen trachten angstvallig te beletten, dat hetgeen door haar ten invoer hier te lande wordt toegelaten, rechtstreeks of indirect ten goede zal komen aan de tegenstanders.

Intussen was de stand van zaken toen nog altijd van dien aard, dat de toestand van land- en tuinbouw en die van de exportnijverheid, die voedingsmiddelen produceert met het oog op de uitvoer, over het algemeen niet ongunstig was. Ook de bakkerijen, evenmin als de handel in levensmiddelen leden niet onder de toestand.

Onzerzijds moet hier worden opgemerkt, dat de maatregelen die inzake de levensmiddelenvoorziening getroffen dienden te worden, meer verband hielden met een geregelde distributie, terwijl achterhouding en prijsopdrijving voorkomen moesten worden. Een distributie, gericht op rantsoenering omdat de voorraden schaars werden kwam eerst later; de bekende Distributiewet dateert van 1916.

Toch kon minister Treub in de Eerste Economische Nota met recht en reden verklaren, dat de regering zich vanaf het begin der crisis af ernstig bezig hield met het vraagstuk der levensmiddelenvoorziening. Op de verschillende door haar genomen maatregelen komen we hieronder terug. Aan de hand van de Eerste Economische Nota noemen we thans even de wet tot aanvulling der Onteigeningswet, tot stand gebracht ten einde vasthouding van waren en prijsopdrijving te voorkomen.

Aan meergenoemde Economische Nota is nu verder het volgende ontleend:
 

De minister vertrouwt dat deze maatregel, die in bepaalde gevallen ook voor grondstoffen voor de nijverheid toepassing zal kunnen vinden, op de scheepvaart en speciaal op de invoer van veevoederartikelen van over zee een gunstige uitwerking zal hebben, indien althans de belemmeringen, die de scheepvaart van de mijnen ondervindt, niet onoverkomelijk zullen worden.

Verschepingscontracten met scheepvaartmaatschappijen
Met de directie van de Holland Amerika Lijn is dezer dagen een overeenkomst gesloten, waardoor de verscheping van goederen uit Amerika, waarvan vaststaat dat zij voor binnenlands verbruik bestemd zijn, aan het adres van de regering zeer wordt vergemakkelijkt. Met andere scheepvaartmaatschappijen wordt over het sluiten van een soortgelijke overeenkomst onderhandeld.

Voor importeurs, die goederen, waarvan vaststaat, dat zij voor verbruik in Nederland bestemd zijn, met vreemde schepen willen invoeren en aan de regering adresseren, zijn overeenkomstige contracten opgesteld. Aan de afdeling Handel van het Departement van Landbouw is een speciaal bureau voor deze buitengewone diensttak ingericht.

De Regeering heeft intussen begrepen het hierbij niet te kunnen laten. Daar te voorzien was, dat zonder haar meer direct ingrijpen schaarste zou ontstaan zowel aan broodkoren als aan verschillende veevoederartikelen, heeft zij niet geaarzeld die goederen rechtstreeks aan te kopen. Daartoe is aan het Departement een speciale dienst georganiseerd die het aankopen dezer artikelen en de distributie daarvan regelt. Bij de uitoefening van dezen zeer buitengewone diensttak zit de dubbelde bedoeling voor:

- 1 - Zolang deze dienst zal werken, de distributie der aangekochte artikelen zoveel mogelijk te doen geschieden met gebruikmaking van de diensten van hen die in het vrije verkeer gewoon zijn die distributie te bezorgen, en

- 2 - Zodra gebleken zal zijn dat de toevoer langs de minder van het gewone verkeer afwijkende weg van aankoop door particuliere importeurs, met adressering van de goederen aan de regering, zonder dat deze goederen daardoor ophouden geheel voor rekening der importeurs te zijn, in voldoende mate verzekerd kan worden, zich gaandeweg terug te trekken en zodoende de invoerhandel, voor zover dat onder de tegenwoordige omstandigheden mogelijk is, zo spoedig mogelijk weer tot de particuliere importeurs terug te leiden.

De regering gaat voorlopig voort met het aankopen en laten verschepen van Amerikaans tarwe en Amerikaans tarwemeel. Voorts heeft zij in Amerika rogge aangekocht en zal zij ook hiermede, naar gelang der behoefte, voortgaan. De regering bedient zich, gelijk hierboven reeds werd opgemerkt, bij de distributie van het door haar gekochte, van de tussenkomst van de graan- en meelhandel.

Voorlopig zal voor tarwe en tarwemeel en voor rogge deze wijze van handelen gevolgd moeten blijven en zal voor deze artikelen – behoudens uitzonderingsgevallen, waarin de invoer geschiedt ten behoeve van een bepaalde fabriek die het artikel als grondstof nodig heeft – het stelsel van adressering aan de regering van het voor eigen rekening door importeurs gekochte, niet kunnen worden toegepast.

Voor zoveel mogelijk wordt er voor gezorgd, dat bij de lossing van het regeringsgraan – in verband met de grote werkloosheid in het havenbedrijf – van handenarbeid wordt gebruik gemaakt. Maatregelen zijn voorts getroffen, dat voor het binnenlands vervoer te water de binnenschippers zooveel mogelijk bij om beurte bedacht worden.
 
Controle op voedingsmiddelen voor mens en dier
Bovendien heeft de regering zich tot taak gesteld nauwlettend de voorraden der hier te lande zijnde voedingsmiddelen voor mens en dier, in verband met de mogelijke invoer en de waarschijnlijke uitvoer, gade te slaan.

Begrijpt de regering enerzijds dat het van het grootste belang is, dat de voortbrenging van voedingsproducten, die in zulk een hoge mate op uitvoer gebaseerd is, niet verlamd wordt door de grenzen geheel te sluiten, aan de andere kant meent zij dat het wijs beleid is, te voorkomen, èn dat de meest noodzakelijke artikelen tot voeding van mens en dier te veel in prijs zouden stijgen, èn dat de grondstoffen voor belangrijke industrieën uitgevoerd zouden worden, waardoor fabrieken hier te lande zouden moeten worden stopgezet.
 
Uitvoerverbod op aardappelen
Het was o.a. op grond van deze overweging, dat er nog kort geleden een uitvoerverbod op aardappelen werd gelegd. Hiervan is niet de bedoeling de grenzen geheel voor de export te sluiten. Door uitvoerpermissies te geven, voor zoover dit in verband met de binnenlandse behoefte kan geschieden, zal er gezorgd worden, dat de hoeveelheid die binnenlands kan worden gemist, ook thans zal kunnen worden uitgevoerd. Voorkomen zal echter worden, dat de prijs van dit belangrijke volksvoedsel onevenredig stijgt, en dat het bedrijf der aardappelmeelfabrieken zou kunnen verlamd worden.

Uitvoerverbod van kaas, boter, spek en eieren
Overeenkomstige overwegingen hebben er toe geleid ook de uitvoer van kaas en boter te verbieden. Met belanghebbenden bij de zuivelindustrie en bij de kaas- en de boterhandel is overleg gepleegd over de beste wijze, waarop een beperkte export kan worden toegestaan op zodanige wijze, dat de hoeveelheid, nodig voor het binnenlands verbruik, hier te lande blijft, dat prijsstijging wordt voorkomen en de handel op het buitenland niet meer belemmering ondervindt dan strikt noodzakelijk is.

In voorbereiding zijn maatregelen om er voor te zorgen, dat de uitvoer ook van spek en van eieren niet zoo overmatig wordt, dat de voor binnenlands verbruik beschikbare hoeveelheden te veel verminderen en de prijzen te veel oplopen zullen.
 
Bevordering aanvoer van meststoffen
De regering heeft ook haar volle aandacht gevestigd op de voorraad meststoffen hier te lande. Indien zulks nodig blijkt zullen maatregelen worden genomen om de aanvoer van meststoffen zoveel mogelijk te bevorderen.

Vordering van spoorwegen en spoorwegmaterieel
Tot zekere hoogte was bij vele economische bemoeiingen ’s lands defensie evenzeer betrokken en kwam soms uit de aard der zaak daarbij in de eerste plaats in aanmerking. Zo werd de minister van oorlog bij Koninklijk Besluit van 30 juli 1914 gemachtigd van alle Nederlandse spoorwegmaatschappijen het geheel of gedeeltelijk gebruik te vorderen van de door die ondernemingen geëxploiteerde spoorwegen en van het aan die ondernemingen toebehorende materieel en zulks voor zoveel hem dat gebruik voor Rijksdienst in het belang van de verdediging van het land nodig voorkomt.

Zo konden, als uitvloeisel van Koninklijke Besluiten en wetten betreffende de staat van oorlog en van beleg, militaire commandanten maatregelen treffen betreffende verbod van in-, uit- en doorvoer nemen, voor zoover hun gebied betrof en voor zover in de eerste plaats het militair beland dat vorderde.

Maar tevens is dit veelal geschied in het algemeen belang, voornamelijk zolang of wanneer er langs gewone wettelijke weg geen of niet voldoende maatregelen in die zin genomen konden worden.
 
Uitvoerverboden volgens de oude wet van 24 juli 1870
Volgens de oude wet van 24 juli 1870 (Staatsblad 143) werden reeds op 1 augustus 1914 verschillende uitvoerverboden uitgevaardigd betreffende paarden, met uitzondering van veulens, hooi, stro, haver, steenkolen en cokes.

Voldoende was deze wet echter niet en het is opmerkelijk genoeg om er hier de aandacht op te vestigen, dat onze regering reeds voor 14 augustus 1914 zich daarvan bewust was. Van mei 1913 dateerde een wetsontwerp betreffende verbod tot uit-, door- en vervoer van sommige artikelen. In de Memorie van Toelichting tot dat wetsontwerp leest men:

De toenmalige regering (het ministerie-Heemskerk) zal wel nauwelijks vermoed hebben dat dit wetsontwerp eens, hoewel belangrijk gewijzigd, met bijzondere spoed afgedaan zou moeten worden.
 
Wet betreffende verbod tot uit- en vervoer van sommige artikelen
Uit het wetsontwerp is de wet betreffende verbod tot uit- en vervoer van sommige artikelen voortgekomen, welke in de oorlogsjaren zo herhaaldelijk toepassing heeft gevonden. Het Kabinet-Cort van der Linden had trouwens ook reeds voor de oorlogsgebeurtenissen van augustus 1914 aandacht gewijd aan dat wetsontwerp. Zij vond dit wetsontwerp bij haar optreden en diende in het begin van 1914 een Nota van wijziging in, waarbij het doorvoerverbod kwam te vervallen.

Een verbod van doorvoer toch, zo schreef de regering in haar toelichting:

Begin augustus 1914 bracht de regering nog enige wijzigingen aan. In het ontwerp werd nu ook opgenomen gouden munt of goud-muntmateriaal en vervolgens werd het wenselijk geacht met een verbod van uit- en vervoer niet alleen te kunnen treffen granen en van granen afkomstige producten, rijst en peulvruchten, maar ook andere levensmiddelen.

Ook diende een te grote onttrekking van vee aan ons land eventueel voorkomen te kunnen worden, terwijl het mede wenselijk bleek de uitvoer van rij- en voertuigen, daaronder begrepen automobielen en rijwielen, te kunnen tegengaan.

Op 3 augustus kwam het wetsontwerp bij de Tweede Kamer in behandeling. Nogmaals bracht de regering een wijziging aan, nu staande de vergadering. De minister van Oorlog, de heer Bosboom, verklaarde dat dit voor de loop van de omstandigheden noodzakelijk was gebleken. De wijziging was niet zonder belang, elke aanwijzing van de artikelen, waarvoor de verboden zouden kunnen gelden verdween en artikel I van het ontwerp luidde thans:

De Kamer heeft hieraan zonder enige discussie haar goedkeuring gehecht. De Eerste Kamer behandelde het wetsontwerp nog diezelfden dag en op 3 augustus werd de wet afgekondigd. Door een afzonderlijke bepaling in deze wet, werd tevens van kracht het eerste en enige uitvoerverbod vòòrdien verschenen, zonder te steunen op de bovenaangehaalde wet van 24 juli 1870.

Dat was het verbod van de uitvoer van gouden munt en goud-muntmateriaal, uitgevaardigd bij Koninklijk Besluit van 31 juli 1914:

De uitvoerverboden
Met die wet van 3 augustus 1914 (Staatsblad 344) houden de verbod tot uit- en vervoer van sommige artikelen, kreeg de regering de gehele uitvoer, alsmede het vervoer in handen. De lijst van uitvoerverboden groeide met de dag. Wij laten hieronder volgen die, welke alleen al in augustus 1914 zijn uitgevaardigd, met vermelding van de datum van het Koninklijk Besluit:

Verschillende van deze uitvoerverboden werden in de loop der maand opgeheven en sommigen later weer uitgevaardigd.

Vervoerregelingen zijn minder talrijk. De eerste werd uitgevaardigd bij Koninklijk Besluit van 6 augustus 1914 en betreft een verbod van vervoer van sommige artikelen uit het gebied van de Stelling van Amsterdam naar het overige gedeelte des Rijks. Het eenig artikel luidt aldus:

Van 6 augustus dateert ook een dergelijk vervoerverbod voor de Stelling van het Hollandsch Diep en het Volkerak naar de overige delen des Rijks.

Het gebruik van de uitvoerverboden
Wat de uitvoer betreft zij nog aangetekend, dat bij de hantering der uitvoerverboden al spoedig de verlening kwam van consenten [vergunning, recht van uitvoer]. Hiervoor waren, ten aanzien van bepaalde levensmiddelen of andere artikelen, bijzondere redenen.

Ten eerste konden er verkoopcontracten met het buitenland zijn, ten tweede kon de voorraad voor binnenlands gebruik te groot zijn, of wel niet voor bewaring, zonder gevaar voor bederf, vatbaar zijn, ten derde kon uitvoer om andere redenen, verband houdend met het landsbelang gemotiveerd zijn.

Twee van die redenen zijn in de loop der jaren vooral op de voorgrond getreden. De uitvoer, welke de producent in staat moest stellen, hogere prijzen te maken dan hem in het binnenland, met de inmiddels ingevoerde maximumprijzen, mogelijk was; zodat door dergelijke uitvoer zelfs binnenlandse levering beneden of gelijk aan de kostprijs mogelijk kon worden. En de uitvoer, waartegenover invoer van bepaalde andere artikelen stond.

Uit de allereerste periode van de uitvoerverboden dateren aardappelconsenten van voor uitvoer naar het buitenland verkochte, maar niet afgeleverde aardappelen, mits de contracten met buitenlandse afnemers vóór 17 oktober 1914 waren afgesloten en daarop geen aflevering had plaats gehad.

Op 12 december daar aan volgend maakte de minister van landbouw, nijverheid en handel bekend dat bedoelde consenten niet langer van kracht zouden zijn dan tot uiterlijk 31 december 1914.
 
Een nieuwe consentenregeling begin 1915
Begin 1915 verscheen een nieuwe consentenregeling. Voor de uitvoer van boter werd een Centraal bureau ingesteld (oktober 1914), alsook een voor de uitvoer van kaas; beiden voor de afgifte van uitvoerconsenten en de vaststelling van maximumprijzen voor binnenlands verbruik.

Ook van het uitvoerverbod van suiker is telkens dispensatie verleend, het eerst in september 1914. Dit geschiedde trouwens voor tal van andere artikelen, welke door een uitvoerverbod getroffen waren.

Op welke wijze het instituut der uitvoerverboden dienstbaar gemaakt werd aan de levensmiddelenvoorziening hier te lande moge blijken uit een ministeriële circulaire, dd. 17 maart 1915, betreffende varkens en varkensvlees, welke hier ter illustratie wordt aangehaald.

De betekenis der uitvoerverboden in verband met levensmiddelenpolitiek achten wij hiermede voldoende toegelicht. Het spreekt van zelf, dat nog tal van voorbeelden zouden zijn aan te halen.
 
De instelling van maximumprijzen
Reeds was hierboven sprake van en ander element in de levensmiddelenpolitiek. Naast de uitvoerverboden staan de maximumprijzen, welke thans nadere beschouwing behoeven.

Zij steunen op de wet van 3 augustus 1914 (Staatsblad 351) tot aanvulling der Onteigeningswet ter voorkoming van vasthouding en prijsopdrijving van waren. Nog voordat deze wet in het Staatsblad verscheen zonden de ministers van Binnenlandse zaken en van Landbouw, Nijverheid en Handel, Cort van der Linden en Treub te dezer zake op 2 augustus, een circulaire aan de gemeentebesturen.

Wij laten de inhoud van deze circulaire hier volgen, tot goed begrip van zaken, maar tevens om nog eens te doen uitkomen, met welk een voortvarendheid de regering arbeidde.

Ook het in deze circulaire bedoelde wetsontwerp werd door de Tweede Kamer in haar bekende vergadering van 3 augustus 1914 zonder beraadslaging en zonder hoofdelijke stemming aangenomen.

Volgens deze wet werden na artikel 76 der Onteigeningswet van 28 augustus 1851 (Staatsblad No. 125) enige nieuwe bepalingen ingevoegd krachtens welke na machtiging van de minister van Landbouw, Nijverheid en Handel de burgemeesters bevoegd zijn in de gemeente aanwezige levensmiddelen en grondstoffen van levensmiddelen alsmede huishoudelijke artikelen en brandstoffen, voor de gemeente in bezit te nemen, en deze aan de inwoners der gemeente tegen redelijke prijzen ter beschikking te stellen. De schadeloosstelling voor de in bezit genomen artikelen zal worden geregeld in de geest van die bij de vordering van paarden (zie artikel 27 van het Koninklijk Besluit van 10 november 1892, Staatsblad No. 253, laatstelijk gewijzigd bij Koninklijk Besluit van 16 december 1902, Staatsblad No. 222).

De bedoelde machtiging van de minister zal in het algemeen voor het gehele land of, al dan niet op verzoek, voor bepaalde gemeenten kunnen worden verleend. De eerste lijst van maximumprijzen – het zou waarlijk niet tevens de laatste zijn – volgt hieronder; zij is gedateerd van 2 augustus 1914 en behoorde bij boven vermelde circulaire.

De maximumprijs van suiker
In hoeverre de maximumprijs van verschillende artikelen verband hield met vergunning van uitvoer van een deel van de voorraad of van de productie werd hierboven reeds aangegeven ten aanzien van varkens en varkensvlees.

Behalve maximumprijzen voor de kleinhandel bleken in vele gevallen maximumprijzen voor de groothandel en voor de tussenhandel noodzakelijk.
Hiervoor waren verschillende redenen. Er moest voor winst voor de verschillende handelsbranches voldoende gelegenheid gelaten worden en er moest voorkomen worden, dat de prijzen van tussenhandel en groothandel werden opgedreven.

Het beleid der regering ten aanzien van de maximumprijzen moge blijken uit de volgende ministeriële circulaire, betreffende suiker, gedateerd 16 oktober 1914 en gericht aan de burgemeesters.

Na de instelling van het Koninklijk Nationaal Steuncomité, berichtte minister Treub op 3 februari 1915 aan de burgemeesters, dat hij zich voorstelde maandelijks met de sub-commissie uit het Koninklijk Nationaal Steuncomité 1914 inzake voeding van mens en dier overleg te plegen omtrent de lijst van maximumprijzen en deze zo nodig te wijzigen.

Omtrent deze subcommissie zij hier het volgende medegedeeld: zij bestaat o.a. uit de voorzitters der roggecommissies en die der provinciale bemiddelingsbureaus gevormd op initiatief van het Nederlandsch Landbouwcomité. Voorts uit:
- de secretaris van de Nederlandschen Tuinbouwraad als vertegenwoordigende de belangen van de Nederlandse tuinbouw;
- de voorzitter van de Bond voor de handeldrijvenden en de industrieelen middenstand als vertegenwoordigende de verstrekkers in de kleinhandel;
- de voorzitter van de Nederlandschen Coöperatieven Bond als vertegenwoordigende het georganiseerde verbruik;
- de voorzitters van de Nederlandsche Vereeniging van werkgevers in het bakkersbedrijf, van de Bond van handelaren in aardappelen en van de Nederlandschen slagersbond;
- de directeuren van de Rijksbureaus voor de distributie van graan en meel en van boter en kaas.
 
De Nederlandsche Overzee Trust Maatschappij (NOT)
De NV Nederlandsche Overzee Trustmaatschappij (NOT) is 24 november 1914 opgericht, met als doel het verlenen van hare tussenkomst in de ruimste zin des woords ten behoeve van Nederlandse kooplieden of Nederlandse vennootschappen van koophandel ter verzekering van de ongestoorde aanvoer van overzee van artikelen, welke door oorlogvoerende mogendheden tot absolute dan wel tot conditionele contrabande zijn verklaard of daartoe alsnog verklaard zouden kunnen worden. Het doen van enigerlei zaken voor eigen rekening is uitdrukkelijk uitgesloten.

Wie zich de positie van Nederland in de oorlogstijd voor de geest haalt zal zich licht kunnen voorstellen, welke moeilijkheden zich bij de aanvoer voordeden.

Ten eerste moest door de regering voortdurende strikte neutraliteit in acht worden genomen, ook nogal eens in dien zin, dat zelfs dikwijls de schijn van bevoorrechting van en of andere oorlogvoerende mogendheid vermeden moest worden.

In hoge mate belemmerend op de aanvoer werkten de verschillende maatregelen door oorlogvoerende, maar ook door neurale landen genomen, om uitvoer uit eigen land tegen te gaan. Niet minder belemmerend waren de controle en de contrabande-regelingen der tegenpartij.

En daarbij kwamen de moeilijkheden van het vervoer voor de aanvoer speciaal door onvoldoende scheepsruimte, gevolg van inbeslagneming en van vernietiging van schepen, in de duikbootoorlog of door mijnen. Een andere remmende factor vormde de steenkoolschaarste.

In zijn tweede Economische Nota van 24 februari 1915 kon minister Posthuma nog schrijven dat de aanvoer van goederen uit Amerika niet onbelangrijk was toegenomen en dat het sterk toegenomen handelsverkeer met de Scandinavische rijken op die hoogte bleef. Maar in mei 1915 moest de minister in zijn vierde Economische Nota schrijven, dat de handel, uit de aard der zaak, gebukt gaat onder de zeer belangrijke belemmeringen van het zeeverkeer.

De graanhandel beperkte zich grotendeels tot de distributie in het binnenland van het van regeringswege aangevoerde graan. In zijn Nota van juli 1915 gewaagt de minster van de stilstand van het zeeverkeer. Ook vinden we nu melding gemaakt van

Tenslotte nog een aanhaling uit de negende en laatste Economische Nota van februari 1917.

Deze laatste regels zijn in de Economische nota cursief gedrukt.

Een dergelijke officiële verklaring, van regeringswege gedaan ‘speaks volumes.’
Kan men hieruit concluderen, dat de regeringsmaatregelen in sommige opzichten te kort schoten, wij wensen hiervan niet de regering en zeker niet haar uitsluitend of in de eerste plaats een verwijt te maken.

Zeer zeker is geen enkel regeringsbeleid onberispelijk, maar er waren bovendien verschillende omstandigheden, welke een storende invloed uitoefenden. Op de moeilijkheden van de aanvoer is reeds gewezen; ook de productie in eigen land leed hieronder. En voorts was er de smokkelhandel, de oorlogswinst, het achterhouden van waren en nog andere kwalen van de crisistijd, waarvoor een deel der burgerij mede aansprakelijk was.
 
Distributie en rantsoenering in Nederland
Nu komen we tot de distributie en rantsoenering. Aangetekend zij vooraf, dat de regering in de eerste tijd van de oorlog slechts regelend had op te treden en te waken had tegen achterhouding van levensmiddelen en prijsopdrijving. Veel werd toen nog aan de gemeentebesturen overgelaten.

Later kwam de zorg voor de aanvoer er bij. De distributie van levensmiddelen sloot zich onvermijdelijk bij ’t een en ander aan, ten einde een gelijkmatige verdeling te waarborgen.

Toen door de reeds genoemde oorzaken schaarste ging heersen had de regering aan haar distributie een rantsoenering te verbinden. Geleidelijk aan kregen deze bemoeiingen groter uitbreiding, zo wat betreft levensmiddelen als andere levensbehoeften, voornamelijk kleding en brandstoffen.

Er was dus eerst veel aan de gemeentebesturen overgelaten. In de navolgende beschouwingen over de algemene levensmiddelenpolitiek wordt in hierover algemene trekken een beeld van geven.
 
Levensmiddelenvoorziening eerst overgelaten aan gemeentebesturen
De uitvoering der meeste matregelen betreffende de levensmiddelenvoorziening geschiedde door het gemeentebestuur in opdracht van de Rijkswetgever. Men denke aan de vaststelling van maximumprijzen voor de verkoop in het klein, de onteigening in geval van prijsopdrijving; de inbezitneming van voorraden tarwe in de magazijnen of op schepen aangevoerd; de aankoop van rogge ten behoeve der gecontroleerde verdeling enz.

Hiernaast stonden maatregelen door gemeentebesturen eigener beweging genomen. Deze gemeentelijke noodpolitiek greep vaak zeer diep in, in het maatschappelijk leven. Zij betrof voor een belangrijk deel de levensmiddelenvoorziening. In de eerste week van augustus 1914 hebben verschillende gemeentebesturen levensmiddelen opgeslagen; ook zulke die spoedig aan bederf onderhevig zijn. Doch vooral waren dat broodgranen en peulvruchten en verder voor verduurzaming in aanmerking komende groenten. Aankoop van tarwe, meel en bloem kwam veel voor. Bijna al deze ingeslagen voorraden waren reeds einde december verbruikt.
 
De Distributiewet 1916
De regering had aanvankelijk een bijzondere wettelijke regeling voor de beschikbaarstelling van levensmiddelen onnodig geacht omdat, naar zij meende, het beginsel waarvan zij uitging reeds in de aanvulling der Onteigeningswet van 3 augustus 1914 was neergelegd.

Aldus lezen we in de Memorie van Toelichting tot het ontwerp Distributiewet, waarna dan volgt:

Het wetsontwerp bevat in hoofdzaak, behalve de artikelen van meer formele aard, drie groepen van bepalingen:

• Ten eerste wordt een regeling getroffen ten aanzien van de taak der gemeenten met betrekking tot de volksvoeding en de voorziening met brandstoffen.
• Ten tweede wordt de gelegenheid geopend verbodsbepalingen uit te vaardigen, om te bevorderen, dat het belang van de voeding van mens en dier niet wordt geschaad door het telen van minder wenselijke gewassen of door een minder wenselijk gebruik van voedingsmiddelen of grondstoffen.
• Ten derde wordt de mogelijkheid geopend distributieregelingen voor bepaalde goederen vast te stellen.

Bepaald werd voorts dat ten laste van het Rijk zou komen 90% en ten laste van de gemeente 10% van het nadelig verschil tussen de inkoopprijzen en de verkoopprijzen, die de gemeente betaalt en ontvangt, voor de door de minister van Landbouw, Nijverheid en Handel aangewezen goederen, voor zover de inkoopprijzen niet hoger zijn dan de door genoemden minister vast te stellen bedragen.

Deze wet ‘tot vaststelling van bepalingen in het belang van de volksvoeding en van eene doelmatige distributie van goederen’, is vastgesteld 19 augustus 1916 en bekend als de Distributiewet 1916, welke sedert de beschikbaarstelling van levensmiddelen heeft beheerst.

Wanneer wij verder tot nadere mededelingen komen over de regeringsbemoeiingen ten aanzien van verschillende levensmiddelen dan zal men daarbij dus hebben te bedenken dat in de tweede helft van augustus 1916, de Distributiewet begon door te werken. Graan en brood behoorden tot die artikelen welke van de aanvang af de belangstelling der regering hadden.
 
De bemoeienis van de overheid met graan en brood
De opbrengst van de graanoogst was in het najaar van 1914 over het geheel matig. De regering had al dadelijk besloten tot aankoop van Amerikaanse tarwe. De bakkerij ondervond tijdelijk enige moeilijkheid door het langer uitblijven van de door de regering gekochte Amerikaanse tarwe, dan waarop gerekend werd en door de maatregelen, die in verband daarmede door de regering en door verschillende gemeentebesturen genomen moesten worden, met name uitvaardiging van een verbod van bakken van wittebrood.

Er werd tevens op aangedrongen met de graan- en meelvoorraad zeer zuinig te zijn en minister Posthuma gaf in zijn eerste Economische Nota van november 1914 reeds de volgenden wenk:

De toestanden werden allengs dusdanig, dat het nodig bleek om de rogge voor de voeding der menschen te bewaren en deze als veevoeder door maïs te vervangen. Bij circulaire van 20 oktober 1914 gaf de toenmalige minister van landbouw, Mr. Treub de burgemeesters in overweging onverwijld over te gaan tot het voor rekening der gemeenten aankopen van alle partijen rogge binnen de gemeente, voor zover zij voor de consumptie geschikt zijn.

Ingesteld was inmiddels het Rijksbureau voor de distributie van graan en meel, dat en belangrijke rol is blijven vervullen.

Waren, wat de broodvoorziening betreft, de bemoeiingen met de rogge begonnen, allengs moesten deze uitgebreid worden. Bij circulaire van april 1915 werd door de minister van Landbouw de gelegenheid geopend om overal in de lande bepaalde levensmiddelen goedkoop verkrijgbaar te stellen. Daarbij was ook ongebuild tarwemeel.

Dit zou aan de gemeentebesturen worden verstrekt tegen een zodanige prijs, dat de bakkers voor hen, die daarvoor in aanmerking wensten te komen, het brood zouden kunnen verkrijgbaar stellen voor 12 cents per kg.

Aangezien verschillende burgemeesters het praktisch niet mogelijk achtten om met juistheid te bepalen welk gedeelte van de bevolking als onvermogende of minvermogend zou moeten worden beschouwd werd de verkrijgbaarstelling van goedkoop brood niet tot deze categorie van personen beperkt.

Verscheidene gemeenten hebben dienovereenkomstig een goedkope broodvoorziening ingevoerd. Eind december 1915 hadden in totaal 791 gemeenten een regeling tot verstrekking van goedkoop tarwebrood; de bijdrage van het Rijk bedroeg aan het einde van het jaar in totaal f 10.267.608,67½.

Deze voorziening geschiedde volgens een regeling, waarbij het brood verkrijgbaar werd gesteld op een gemeentelijke broodkaart en ongebuild tarwemeel op een meelkaart. Ieder hoofd van een huisgezin of alleen lopend persoon, die gebruik wenste te maken van deze gelegenheid om ongebuild tarwebrood of ongebuild tarwemeel tegen verminderden prijs te kopen, moest daarvan aangifte doen bij de burgemeester.
Op 5 februari 1917 kwamen de regeringsbroodkaarten in gebruik.

Met bovenstaand overzicht moeten wij volstaan. Het is uit de aard der zaak vluchtig en onvolledig. Alleen reeds over de brood- en graanpolitiek der regering en het functioneren van het Rijksbureau voor de distributie van graan en meel zou een boekdeel te vullen zijn. En er zijn nog zo veel andere artikelen, waartoe de regering haar zorg heeft moeten uitstrekken.
 
Verdere organisatie van de levensmiddelenvoorziening
Toen de winter van 1915 naderde, was de regering er op bedacht de levensmiddelenvoorziening nader te organiseren, waarbij de reeds bestaande Rijksbureaus voor bepaalde levensmiddelen een hun nader aangewezen plaats en taak kregen.

minister Posthuma richtte hiervoor op 29 september 1915 een circulaire aan de burgemeesters, waarin hij zijn plan uiteenzette dat daarna is uitgevoerd. Hij betoogde hierin het volgende:

Tot nog toe was deze taak voor elk artikel in haar gehele omvang opgedragen aan de verschillende daarvoor opgerichte Rijksbureaus. Voor de beschikbaarstelling van het benodigde konden, naar de minister meende, organisaties van producenten of exporteurs zorgen. Onder door hem ingesteld toezicht konden zij onderling de lasten verdelen; doch georganiseerd moesten zij de waarborgen geven, dat hetgeen voor binnenlands verbruik van hun product benodigd is ook inderdaad geleverd wordt.

Wat de distributie aangaat verklaarde de minister moeilijk een beroep te kunnen doen op organisaties van verbruikers. Hij meende zich omtrent deze te moeten wenden tot de hoofden der gemeenten.

De centrale leiding der administratie zou berusten bij de Commissie voor de Voeding van mensch en dier uit het Koninklijk Nationaal Steuncomité, door welke Commissie een algemeen administratiekantoor wordt ingesteld.

De vertrekking van de in aanmerking komende levensmiddelen geschiedt voor de onderscheidene gemeenten door tussenkomst van dit administratiekantoor. Hierdoor wordt het dubbele voordeel verkregen, dat voor alle artikelen voor de gemeenten slechts aan één adres geschreven behoeft te worden en het administratiekantoor zich niet, als de thans bestaande distributiebureaus, met een steeds groter wordend getal afnemers, doch enkel met de gemeenten in verbinding behoefte te stellen.

Voor de beschikbaarstelling van het benodigde zouden dienen de bestaande of op te richten verenigingen van belanghebbende producenten of exporteurs welke vereenigingen in verbinding staan met het administratiekantoor.
 
Rijks Centraal Administratiekantoor voor de distributie van Levensmiddelen
Het Centraal Administratiebureau werd later een Rijkskantoor, het ‘Rijks-Centraal-Administratiekantoor voor de distributie van Levensmiddelen’. Er werd tevens een Rijkscommissie van Toezicht over dit kantoor ingesteld.

Op 22 oktober 1915 begon de organisatie te werken. Om de omvang van haar bemoeiingen te doen blijken mogen de volgende cijfers dienen, welke betrekking hebben op hoeveelheden geleverd van 1 november tot 31 december 1915.

Tot in de tweede helft van 1917 liepen de regeringsbemoeiingen welke met de crisistijd verband hielden over de afdeling Handel. Daarna kwam de zelfstandige organisatie ervan. In een mededeling van minister Posthuma, welke in de Staatscourant werd opgenomen, vond men daarover het volgende vermeld:

De taak van deze afdeling vindt men trouwens nader gespecificeerd in de verschillende onderafdelingen van deze dienst te weten: Algemene zaken, Volksvoeding, Landbouw, Nijverheid, Scheepvaart, Vervoer-Controle en Inspectie.

Nog mogen we hier wel vermelden het Bureau voor mededelingen in zake voedselvoorziening, dat in hetzelfde gebouw, Kneuterdijk 8, gevestigd was en gepoogd heeft het publiek omtrent tal van regeringsmaatregelen voor te lichten. Intussen waren de mededelingen van dat bureau veel te uitvoerig en te ingewikkeld, en volstrekt niet zoo populair of bevattelijk gesteld, dat zij met effect binnen het bereik van het grote publiek kwamen. Voorts was er nog en Geneeskundig Bureau en een afdeling Inspectie Crisispersoneel.

De leiding van de afdeling Crisiszaken, berustte als eerder gezegd, aanvankelijk bij de Commissie van Bijstand inzake de uitvoering der Distributiewet, bestaande uit de heren Mr. M.M. Schim van der Loeff, A.G. Kröller en O. Reitsma. Deze commissie was bij Koninklijk Besluit van 1 september 1916 was ingesteld.

Wat de andere rijkscommissies, bureaus enz. betreft, volgens een opgave van februari 1918 waren er toen meer dan 100, met een totaal personeel dat zeker de 3.000 overschreed.

Bovenaan stond de reeds genoemde Commissie van Bijstand inzake de uitvoering der distributiewet. Het distributiedebat in de Tweede Kamer gevoerd, gevolgd door de regeringsverklaring van minister Cort van der Linden op 23 maart 1918 betreffende reorganisatie van de crisisdienst, had ten gevolge dat de Commissie van Bijstand haar ontslag vroeg en dat bij Koninklijk Besluit van 2 april, ingaande 1 april dat ontslag werd verleend. Bedoelde commissie werd opgeheven en bij het departement werd tijdelijk werkzaam gesteld, onder toekenning van de persoonlijken titel van directeur-generaal, Mr. M.M. Schim van der Loeff.

Behalve deze Commissie van Bijstand had men het Rijks Centraal Administratiekantoor voor de distributie van Levensmiddelen, dat we ook reeds noemden, het Centraal Broodkantoor en de Centrale broodcommissie, belast met de dagelijkse leiding van het Centraal Broodkantoor.

Aan een opsomming van de vele producentenverenigingen, met de bijbehorende rijkscommissies van toezicht, de rijksbureaus voor allerlei levensmiddelen en levensbehoeften, rijwielbanden, schemerlichten, kaarsen, benzine, carbid en nog allerlei meer, aan een opsomming van nog velerlei andere commissies zullen we hier maar niet beginnen.

Slechts noemen we nog de volgende, tevens om aandacht te vestigen op verschillende terreinen waarover de regeringsbemoeiing zich uitstrekte:
- Commissie van advies voor crisisaangelegenheden, welke tot taak heeft:
a. De oplossing van geschillen ontstaande tussen de Nederlandsche Utvoer Maatschappij (NUM) en exporteurs en wanneer een minnelijke oplossing niet mocht worden bereikt en er bij de minister van Landbouw, Nijverheid en Handel tegen enige beslissing van de NUM beroep wordt ingesteld, genoemden minister daaromtrent te dienen van advies;
b. De minister voornoemd te dienen van advies ten aanzien van de oplossing van moeilijkheden die in de crisistijd ontstaan.
- Commissies van Advies inzake de Schepenvorderingwet, waarin de verschillende belangen vertegenwoordigd zijn welke bij de uitvoering van die wet zijn betrokken.
- Commissie voor de Gestichtsvoorziening, welke de aanvragen van levensmiddelen van gestichten, waarin meer dan 200 verplegenden en verpleegden zijn opgenomen, viseert en voor verdere doorzending zorg draagt.
- Commissie van advies inake beurtbootdiensten.
- Commissie van advies inzake de uitvoering van art. 7 der Distributiewet 1916 (verbod, beperking of voorwaardelijk toestaan van verbouw of bouw van bepaalde gewassen, indien verbouw van andere gewassen van meer belang voor de voeding van mensch en dier is).
- Rijkskolendistributiebureau, waarbij behoren een commissie van advies voor de kolendistributie en een commissie van beroep inzake de kolendistributie.

Wil men ten slotte nog een opgave van de artikelen, waarmede al die verenigingen van belanghebbenden, rijksbureaus en dito commissies zich bezighielden dan kunnen we noemen: melk, en melkproducten, eieren en pluimvee, zaden, peulvruchten, vlees, aardappelen, aardappelmeel, vlas, suiker, paarden, rundvee, ribbehooi, stremsel, zeevis, boter en kas, groenten en fruit, soda, veevoeder, eetbare vetten, tarwe, haver en gerst, rogge, blok- en bladzink, rijwielbanden, honing, kaarsen, schemerlichten e.d. brood, thee en koffie, huiden en leer, bouwmaterialen, ijzer, staal en hout, petroleum, gasolie en benzine, pyriet en zwavelzuur, harde en zachte zeep, cichorei, lampen, manufacturen, visserijbenodigdheden als netten, e.d., vet, koper, vislever, haringvet en traan, tabak, visserijproducten, steenkool, turfstrooisel, wol, glycerine, suiker en carbid.

De verschillende verenigingen van belanghebbenden zijn later omgezet in rijkskantoren, waardoor ook verscheidene commissies kwamen te vervallen of van karakter veranderden. Steeds meer werd de organisatie en daarmede de levensmiddelen-voorziening geconcentreerd, meer en meer komend uitsluitend in handen der regering. De uitbreiding van het aantal rijksbureaus hield ongeveer gelijke tred met die van het aantal artikelen, levensmiddelen, levensbehoeften, kleding, brandstoffen enz. enz.

Voortdurend bleven de regeringsbemoeiingen in omvang toenemen, totdat eindelijk na het sluiten van de wapenstilstand er aan gedacht kon worden met de liquidatie der crisisorganisatie te beginnen, doch een beschouwing hierover valt buiten het bestek van dit artikel.
 
Overzicht van de omvang der regeringsbemoeiingen
Wel wensen wij aan de hand van verschillende gegevens een overzicht te geven van de omvang der regeringsbemoeiingen, ontleend aan officiële gegevens van het jaar 1917, waarbij dan tevens gelegenheid zal zijn om nog op verschillende maatregelen de aandacht te vestigen.
 
Brood
Per periode van vier tijdvakken reikte het Centraal Broodkantoor 12 à 13.000.000 broodkaarten uit voor B bons, d.w.z. voor bruinbrood. Het aantal verbruikers van bruinbrood was per tijdvak bijgevolg 3 à 3½ miljoen. Elke kaart geeft recht op 2.800 gram brood, waarvoor 1.750 gram meel nodig is. Bij een geldigheidsduur der broodkaarten van 9 dagen bedroeg het meelverbruik dus in een vierwekelijkse periode gemiddeld 21.875.000 kg. Daarnaast werden nog 1½ à 2 miljoen bijslag B kaarten verstrekt, waarvan elke bijslagkaart recht geeft op 800 gram bruinbrood, voor welks bereiding 500 gram meel nodig is. Het meelgebruik klimt dientengevolge met gemiddeld 875.000 kg tot 22.750.000 kg. De kosten hiervan werden voor 1918 op f 40.194.000 becijferd.

Het aantal verbruikers van wittebrood werd op 2.250.000 gesteld. Hun rantsoen bedroeg toen 2.800 gram in 11 dagen, gelijk staande met 1.750 gram regeringsbloem. Het totale bloemverbruik per jaar wordt dan 130.000.000 kg waarvan de kosten f 8.450.000 bedragen.

Voor roggebrood was in 1918 volgens berekening 96.000.000 kg roggemeel nodig, kostende f 11.520.000.
 
Peulvruchten – rijst – gort – havermout – boekweit
- Peulvruchten werden in 1918 tegen kostprijs gerantsoeneerd; alleen bruine bonen tegen verlaagde prijs. Totaalkosten f 12.000.000
- Rijst kon van begin november 1917 af slechts beschikbaar worden gesteld ten behoeve van zieken en ter vervaardiging van kindermeel. De verder ter beschikking staande hoeveelheid zou dienen als reservevoorraad in tijden van nood, b.v. in perioden van aardappelschaarste.
- Gort. Het rantsoen was 0,2 kg per hoofd en per vier weken.
- Havermout. Begin augustus 1917 moest het rantsoen verlaagd worden van 0,1 kg per hoofd, per 4 weken tot 75 kg per 1.000 inwoners per 4 weken. Dit als gevolg van het uitblijven van overzeese aanvoer en de onvoldoende capaciteit van de enige hier te lande bestaande havermoutfabriek.
- Boekweit werd voor de wintermaanden als distributieartikel aangewezen; gedistribueerd werd boekweit en boekweitgort, tezamen 0,1 kg per hoofd en per 4 weken.
 
Aardappelen
- Aardappelen vormen een der distributieartikelen welke tot allerlei moeilijkheden aanleiding gaven. Ten eerste was er de gewoonte van een groot deel der bevolking om veel aardappelen te eten en daarbij de voorkeur te geven aan bepaalde soorten. Toen men ook met mindere kwaliteiten genoegen moest nemen, wekte dit ontevredenheid.

Bovendien deden zich bij de distributie allerlei moeilijkheden voor. Eerst moesten de minder duurzame aardappelen verbruikt worden, terwijl de betere soorten waarop men algemeen gesteld was bewaard bleven. Dit veroorzaakte misnoegen. Verder waren er transportmoeilijkheden. Ook opslag van aardappelen door particulieren die zulks betalen konden wekte ontevredenheid.

In het voorjaar van 1917 deden zich als gevolg van deze en andere redenen, welke de mensen tot ontevredenheid stemden te Amsterdam ernstige ongeregeldheden voor; de z.g. aardappelrelletjes.

Voor de winter 1917-1918 werd een regeling getroffen, waarbij de gehele oogst, voor zover niet voor eigen gebruik door de verbouwer en zijn gezin benodigd, door de regering werd overgenomen en met inachtneming van een rantsoeneringstelsel werd gedistribueerd. Het rantsoen was op 4 kg per hoofd en per week gesteld.
 
Groenten
- Groenten. Voor de distributie waren naar schatting beschikbaar:

 Melk – boter – kaas – eieren – margarine
- Melk. Gedurende de winter 1916-1917 geschiedde de voorziening met goedkope melk zoodanig, dat het publiek dezelfde prijs betaalde als in de winter 1915-1916. De leverancier ontving hierbij een bijslag van 2½ cent per liter en de melkhandel zo nodig van een ½ cent per liter. Deze regeling vergde zeer grote offers van de schatkist en werd daarom bij de aanvang van het zomerseizoen vervangen door ene minder kostbare.

Die kwam hier op neer dat slechts dan bijslag werd gegeven, indien bij een maximum productieprijs van 11½ cent per liter in de zogenaamde eigenlijke consumptie-melkstreek, resp. 11 cent per liter in het overige gedeelte des lands en bij een maximum consumptieprijs van 13 cent per liter een onvoldoende winstmarge voor de melkhandel overbleef. Voor de drie grootste steden was het maximum van de bijslag op 3 cent gebracht. Voor de winter 1917-1918 kwam een verhoging van de consumptieprijs van 2 cent per liter. Voor zieken, zwakken en kinderen gold weer een afzonderlijke regeling met een iets lagere melkprijs.
- Boter. Voor 1918 lag het niet in de bedoeling boter tegen lagere dan de kostprijs verkrijgbaar te stellen. Voor botergebrek wegens vermindering der productie of te grote uitvoer bestond geen gevaar.
- Kaas. Voor de in 1918 te distribueren kaas werd als kostprijs een bedrag van f 140 per 100 kg aangenomen. Bij behoud van de verkoopprijs ad f 128 per 100 kg was er dus tussen deze en de inkoopprijs een nadelig verschil van f 20 per 100 kg. Met de distributie van 30.000.000 kg kaas was derhalve in 1918 totaal f 600.000 gemoeid.
- Eieren. De prijs zou voor het publiek gemiddeld ongeveer 14 cent per stuk bedragen. Het Rijk betaalde dan een bijslag van 8 cent per stuk. De totale kosten werden geraamd op f 4.000.000.
- Normaal margarine. De kosten van deze voorziening werden gedurende 1918 op f 10.400.000 geraamd, bij een verbruik van 20.000.000 kg, met een kostprijs van f 140 en een verkoopprijs van f 88 per 100 kg.
 
 Vlees – vis – bak- en braadvet
- Vlees. Medegedeeld werd einde 1917, dat de voorziening met goedkoop varkensvlees te zijner tijd zeer ingekrompen, zo al niet gestaakt zou moeten worden. Dit zou gebeuren omdat ten gevolge van de grote schaarste aan krachtvoeder de aanfok en mesterij van varkens dusdanig was ingekrompen dat te vrezen was, dat het aanbod van slachtrijpe varkens binnenkort niet meer in staat zou zijn in de vraag te voorzien.

Het lag daarom in de bedoeling om ter aanvulling van het tekort aan varkensvlees, zodra zulks nodig zou blijken te beginnen met de distributie van rundvlees. Dit was te meer nodig omdat na de inkrimping van het rantsoen van brood en havermout en het schrappen van rijst van de lijst der regeringsgoederen, de vervallen hoeveelheden voedsel door een ander goedkoop voedingsmiddel vervangen moesten worden, waarvoor naast aardappelen toen alleen rundvlees in aanmerking kon komen.

De behoefte aan rundvlees viel juist samen met een groot surplus van de veestapel, waarvan de opruiming geëist was, ten einde in volgende jaren oppervlakten landbouwgrond, die gebruikt werden voor de productie van veevoeder, dienstbaar te kunnen maken aan de voeding van de mens.

Door deze opruiming van vee werd tevens bereikt dat het aanwezige veevoeder zoo economisch mogelijk werd gebruikt, wat aan de productie in het volgend jaar ten goede kon komen. Voor het laatste kwartaal van 1917 werden de kosten der rundvleesvoorziening op 4½ miljoen gulden geraamd. Voor 1918 zou 140 miljoen kg nodig zijn, waarvan de kosten op 42 miljoen werden geraamd.

- Zeevis. De over een geheel jaar te distribueren hoeveelheid werd op 24.000.000 kg geraamd, de kosten zouden f 5.760.000 belopen.

- Normaal bak- en braadvet. De toenemende schaarste aan vet maakte een algemene regeling voor de vetvoorziening noodzakelijk. In verband daarmede werd met ingang van 9 oktober 1917 het rantsoen normaal bak- en braadvet, dat tot die datum 0.2 kg per hoofd en per 4 weken bedroeg, verhoogd tot 0.35 kg. De kosten voor 1918 zouden f 17.400.000 bedragen.
 
 Suiker
- Suiker. De beschikbaarstelling der suiker door de suikerfabrikanten vond tot dusver plaats op basis van f 18 per 100 kg ruw suiker, terwijl de kostprijs daarvan enige guldens meer bedroeg. De gelden voor deze voorziening benodigd werden door de export gedragen. Voor 1918 zou de beschikbaarstelling op basis van f 18 per 100 kg ruw suiker worden gehandhaafd, met dien verstande, dat de daarvoor benodigde gelden zouden worden teruggevonden in een hogere prijs der suiker voor industriële doeleinden.
 
 Brandstoffen
- Brandstoffen. Hiervoor werd een rantsoeneringstelsel ingevoerd en steenkolen werden tot een bepaalde hoeveelheid tegen verlaagde prijzen beschikbaar gesteld. Alle brandstofgebruikers konden tegen de verlaagden prijs als rantsoen ontvangen 10 hl antraciet, kachelkolen of eierkolen, dan wel 15 hl gascokes. Gelijk te stellen met 1 hl antraciet zijn 400 zware turven of 300 bruinkoolbriketten, die dus in plaats van 1 hl antraciet of 1½ hl cokes konden worden betrokken.

De hoeveelheden, welke gebruikers boven het hier genoemde minimumrantsoen ontvingen, werden door hen tegen de kostenden prijs of daarboven betaald. De verstrekking van het minimumrantsoen in het seizoen 1917-1918 vereiste in totaal f 50.724.000 verdeeld als volgt:

Op de rantsoeneringregeling zullen we hier niet nader ingaan, de brandstofverbruikers waren in verschillende klassen ingedeeld, voor huisbrand en voor centrale verwarming, verder waren er afzonderlijke klassen voor winkels, en magazijnen, grote gebouwen enz.
 
 Zeep
- Zeep. Met de voorziening van zachte zeep kan voortgegaan worden tot november 1918, de aanvoer van tal van benodigdheden uit het buitenland stond enige tijd stil, van de hervatting daarvan hing het af of de voorziening ook na genoemde datum zou kunnen geschieden. Ingeval de distributie van zachte groene of gele zeep gestaakt zou moeten worden, lag het in de bedoeling in de plaats daarvan een andere soort zeep verkrijgbaar te doen stellen. De kosten der zeepvoorziening moesten in elk geval op f 10.000.000 per jaar geraamd worden.
 
Vermoedelijke uitgaven voor de distributie in 1918
Ten slotte geven we hier een overzicht van en nadere raming der vermoedelijke uitgaven voor de distributie in 1918.

Een raming van de kosten van beschikbaarstelling voor rijk en gemeenten gedurende het jaar 1919 geeft de volgende cijfers:

Hiervan kwam volgens de Distributiewet 90% of f 52.575.669 voor rekening van het Rijk.
 
 Nog meer vormen van overheidsbemoeiing
Het onderwerp is met bovenstaande mededelingen omtrent verschillende levensmiddelen allerminst uitgeput. Integendeel, er zouden nog vele andere artikelen zijn te noemen, waartoe de regeringsbemoeiingen zich zijn gaan uitstrekken, ook kledingstukken en schoeisel behoorden daartoe.
 
 Vergroting van de landbouwproductie: het scheuren van bouwland
Ook het gebruik van de grond zelf vroeg de regeringzorg. Door de onvoldoende aanvoer van kunstmest was de opbrengst van de grond geleidelijk achteruitgegaan. Anderzijds was het zaak de productie van eigen bodem zoveel mogelijk op te voeren. Kon dit niet door een meer intensieve bebouwing, omdat men niet de beschikking had over voldoende kunstmest, de totale oppervlakte van het bouwland kon men wel vergroten, door het z.g. ‘scheuren’ van graslanden, klavers en weiden. Hiervoor verscheen in mei 1918 een wetsontwerp, dat in juli als wet in het Staatsblad kwam.

Deze wet legde een scheurplicht op ten aanzien van het geheel of een gedeelte van de tot bepaalde aan te wijzen bedrijven, percelen of grondcomplexen behorende graslanden, klavers of weiden. Daarbij werd een termijn gesteld binnen welke de voor de omzettingen en voor de bebouwing noodzakelijke werkzaamheden moesten zijn verricht.

Tenslotte is de wet in haar uitvoering belangrijk beperkt toen door de veranderde omstandigheden de noodzaak van het scheuren van grasland minder werd. De te scheuren oppervlakte werd beperkt tot 60.000, feitelijk 58.000 hectare, zijnde nog geen 5% van de totale oppervlakte van het grasland.

Toen hiervan 24.600 hectare, of ongeveer de helft van de oppervlakte, waarop scheurplicht rustte, was omgezet in bouwland, werd in het voorjaar van 1919 de verdere uitvoering der scheurwet geschorst tot het najaar, aangezien het scheuren verder niet nodig was. Ook in het najaar van 1919 behoefde men er niet toe over te gaan.
 
 Bijzondere rechtspraak bij distributie- en verwante zaken
De toenemende omvang der regeringsbemoeiingen deed de vraag ontstaan naar een gelegenheid tot beroep voor allen die zich te kort gedaan achtten door regeringsmaatregelen, waarvan het aantal geleidelijk aan zeer was toegenomen.
In april 1918 verscheen hiervoor een wetsontwerp, tot instelling van een bijzondere rechtspraak in distributie- en verwante zaken.

Hierbij zouden in eerste aanleg worden ingesteld distributiegerechten, terwijl de Centrale Raad van Beroep als centraal distributiegerecht van hoogste aanleg fungeerde. De distributiegerechten kregen te oordelen over:

- 1 - De besluiten, handelingen en weigeringen (om te besluiten of te handelen), in de uitvoering van de Distributiewet 1916, van de wet van 3 augustus 1914 (Staatsblad no. 344), behoudende verbod tot uit- en vervoer van sommige artikelen, van de wet van 1 maart 1916 Staatsblad no. 127) tot heffing van vergoeding van kosten voor afgifte van consenten voor vervoer, van de daarop berustende regelingen en van het Koninklijk Besluit van 2 december 1917 (Staatsblad no. 726) houdende bepalingen ten aanzien van het goederenverkeer met het buitenland, door de daarmede belaste organen genomen, verricht of uitgesproken;

- 2 - De inbezitnemingen van de uitvoering van de wet van 3 augustus 1914 (Staatsblad no. 351) tot aanvulling van Onteigeningswet ter voorkoming van vasthouding en prijsopdrijving van waren, door de daarmede belaste organen gedaan;

- 3 - De besluiten, handelingen en weigeringen (om te besluiten of te handelen), in de uitvoering van de Nood-Boschwet, handelen of besluiten verplicht, in de veroordeling van de wet van 23 februari 1918 (Staatsblad no. 133) houdende bepalingen betreffende het slachten van paarden, runderen, schapen en varkens, en van de daarop berustende regelingen, door de daarmede belaste organen genomen, verricht of uitgesproken.

Aan de distributiegerechten kon bovendien de kennisneming worden opgedragen van beroepen betreffende de wettigheid van de besluiten, handelingen en weigeringen (om te besluiten of te handelen) die in de uitvoering van andere wetten, met de door de oorlog of het oorlogsgevaar veroorzaakte bijzondere omstandigheden verband houdend, de daarmede belaste organen nemen, verrichten of uitspreken.

Aldus verlenen de distributiegerechten bescherming in de vorm van de onwettig verklaring van de aangevallen besluiten, handelingen of weigeringen en, in zoverre een voorschrift tot handelen of besluiten verplicht, in de veroordeling om overeenkomstig de geldende regelen te handelen of te besluiten.

Om enige voorbeelden te noemen: hij, aan wie ten onrechte de plaatsing op de lijst van grossiers is geweigerd, komt krachtens de veroordeling waarbij zijn plaatsing op de lijst wordt bevolen op de lijst te staan; hij, wiens goed in verband met art. 76a der Onteigeningswet ten onrechte in bezit is genomen, verkrijgt ten gevolge van de onwettig verklaring van de inbezitneming weer de beschikking over zijn eigendom.
Met vergoeding van eventueel geleden schade hebben de distributiegerechten zich echter niet in te laten.

Ons overzicht van de levensmiddelenvoorziening in Nederland zouden we hiermede kunnen besluiten. Echter mag dit niet geschieden zonder een algemeen overzicht de distributietijd en tevens niet dan nadat nog iets gezegd is over de rol welke de coöperaties in de crisistijd vervuld hebben.
 
 De betekenis van de consumentencoöperaties
Ontegenzeggelijk had men anders tegenover verschillende distributiemoeilijkheden gestaan indien er meer algemene consumentenorganisaties geweest waren. De levensmiddelenvoorziening bracht met zich mee een organisatie van allerlei belanghebbenden die vak- of groepsgewijze verenigd waren.

Voor vele bedrijven kon men hiervoor zijn toevlucht nemen tot organisaties van groot-, tussen- of kleinhandel. Toen de regering later de distributie meer en meer centraliserend aan zich trok, bleven ook deze organisaties toch nog een rol vervullen, zij ’t slechts van uitvoerende of adviserende aard. Alleen de consumenten stonden ongeorganiseerd, voor zoover zij niet in de coöperaties verenigd waren.

Het is niet onze bedoeling hiermede een aanbeveling voor de coöperaties als zodanig uit te spreken – wij laten deze kwestie hier buiten beschouwing. Maar het staat wel vast, dat zij in de crisistijd een belangrijke rol vervuld hebben.

Ongetwijfeld hebben zij bijgedragen tot een betere distributie en vooral tot een goede werking der distributieregelingen en tot een behoorlijke controle op die werking, omdat de coöperaties als distributieorganen der verbruikers een behoorlijke distributie tot bij de consument konden verzekeren, dan een distributie welke bij de winkelier eindigde.

De betekenis van de coöperatie gedurende de crisistijd moge verder blijken uit enige aanhalingen uit de verslagen van een bekende coöperatie als de winkelvereniging ‘Eigen Hulp’ te ’s Gravenhage.

Gewagend van de prijsopdrijving, welke aan de orde van de dag was, volgt in het jaarverslag over 1915 de mededeling dat de winkelvereniging zich aan de oude prijzen hield, totdat zij nieuwe voorraad moest opdoen. Eerst dan besloot het bestuur tot een matige prijsverhoging.

Van belang was ook voor de coöperatie een krachtige inkoopcentrale, waarover zij beschikte in de Coöperatieve Groothandelsvereeniging ‘de Handelskamer’, welker omzet volgens het verslag over 1916 toen reeds de 10 millioen guldens overtrof.

Aan het jaarverslag over 1917 ontlenen we ten slotte nog het volgende:

Omtrent de regeringsmaatregelen wordt hierna het volgende medegedeeld:

 Slotbeschouwing - Herinnering aan een donkere tijd
Hiermede komen we aan het slot van onze beschouwingen. Gedurende de oorlogsjaren hebben we op de bons geleefd. Waarvoor zijn er al geen bons geweest, in de vorm van kaarten of bijeengebracht in een gemeentelijk bonboekje.

Er waren bons voor brood en voor brandstoffen en in de bonboekjes voor allerlei artikelen, overeenkomstig een bekendmaking welke wekelijks door de gemeente werden gepubliceerd. Deze bons betroffen allerlei levensmiddelen, aardappelen, peulvruchten, rijst, suiker enz. later ook bovenkleding, schoeisel, sajet, ondergoed enz. Er zijn ook nog suikerkaarten geweest, thee- en koffiekaarten en speciale kaarten met bons voor kinderen, zieken en zwakken en ouden van dagen, verder boter- en margarinekaarten enz. enz. Ook herinnert men zich nog de eenheidsworst al is het slechts bij naam, want feitelijk is deze nooit in de handel gekomen.

De schaarste aan levensmiddelen deed voorts allerlei Ersatz-artikelen ontstaan waarvoor we slechts herinneren aan de noodbriketten en de papieren ballen om de kachel zo niet warm, dan toch aan te houden.

Maar bovendien gaf de schaarste aanleiding tot allerlei ontevredenheidsuitingen, sommige malen ontaardend in relletjes, speciaal in de grote steden. Het meest bekend hiervan is het aardappeloproer, van juli 1917 te Amsterdam. Onvoldoende bekendheid met de regeringsmaatregelen, onvoldoende begrip voor de moeilijkheden waarvoor de regering bij de distributie kwam te staan en onvoldoende voorlichting van het publiek waren veelal de oorzaken van dergelijke ongeregeldheden.

Waarmede we niet zeggen, dat er geen fouten zijn begaan. Maar de regering stond in die oorlogsjaren voor een moeilijke taak, ook wat de levensmiddelenvoorziening betreft. Daarnaast had zij te zorgen voor zoveel andere belangrijke aangelegenheden welke evenzeer levenskwesties voor ons land raakten.

Nu wij verder afstaan van de crisistijd, wijzigt zich daarmede ook het oordeel over de distributie. De herinnering blijft ons echter bij van een donkere tijd, in letterlijke en figuurlijke zin.

In letterlijke zin door kolenschaarste, welke dwong tot een rantsoenering van gas en elektriciteit, wat aanleiding gaf tot uiterst weinig lichtgebruik. Kaarsen waren bovendien niet te krijgen, petroleum niet of nauwelijks en dan alleen voor de gezinnen die geen gas of elektrisch licht hadden. De straatverlichting moest aanzienlijk beperkt worden of kwam geheel te vervallen, in huis was het zuinig zijn met het dikwijls schaars toegemeten gasrantsoen, dat ook nog voor het koken moest dienen.

Voegt daarbij allerlei ongemakken, die de rantsoenering van zovele eerste levensmiddelen met zich meebracht. Te beginnen met het halen van broodkaarten, telkens, of van andere kaarten, nadat men eerst in het bezit was gekomen van een Legitimatiekaart, welke zuinig bewaard moest worden, omdat op vertoon van die kaart de andere kaarten met bons werden verstrekt.

Dan waren er het ongerief door afwezigheid of schaarste van bepaalde artikelen. Dat vooral de lagere standen hieronder leden spreekt van zelf. Noodkeukens door particulieren ingericht of centrale keukens van gemeentewege opgericht, moesten uitkomst brengen. Zo is er nog véél meer te noemen, doch het voorgaande zal voldoende zijn om die tijd weer in herinnering terug te roepen.

Dat er gefaald is door hen, die de distributie en rantsoenering te regelen en uit te voeren hadden, zal niemand willen ontkennen. In dat verband mag nog wel eens herinnerd worden aan hetgeen minister Treub in augustus 1914 in de Tweede Kamer reeds verklaarde en waarmede we willen besluiten.

Het was in de vergadering der Tweede Kamer van 26 augustus 1914. De minister erkende dat onder de uiterst moeilijke omstandigheden door de regering herhaalde malen fouten zouden worden begaan.

Deze overweging gold voornamelijk voor de eerste maanden van de oorlogstijd. Later kreeg de regering meer tijd van beraad voor het nemen van haar maatregelen en kwam het daarbij speciaal aan op een vooruitziende blik. Dat men daarbij soms gefaald heeft of te kort is geschoten zal niemand ontkennen, maar dit behoeft iemand er niet van te weerhouden om de overwegingen van minister Treub in haar algemeenheid te doen gelden bij het vormen van een oordeel, mede over het regeringsbeleid in zake de levensmiddelenvoorziening.

Hier mogen wij trouwens volstaan met er op te wijzen, dat er fouten begaan zijn, zonder in een nadere beschouwing dienaangaande te treden, omdat een kritische bespreking niet ons doel kan zijn. Dat was een beeld te geven van de levensmiddelenpolitiek der regering in de crisistijd, zonder dat wij daarbij de regeringsbemoeiingen in al haar omvang en uitvoerigheid konden uiteenzetten.

W.C. van Meurs