Dieren in de oorlog  
De wisselende rol van dieren tijdens militaire missies
door Gielt Algra

De herdershond Wolf uit Der Weg Zurück
‘Das ist ja der wahre Satan’, stottert der Bauer entgeistert.
‘Jawohl’, sage ich stolz, ‘das ist eben altes Miltär. Damit soll Mann nicht anfangen.’

Bovengenoemd citaat is een passage uit het boek Der Weg Zurück van de schrijver Erich Maria Remarque uit 1931. Het boek handelt over de vergeefse pogingen van een groep Duitse veteranen uit de Eerste Wereldoorlog om hun draai in de burgersamenleving te vinden. De hoofdpersoon Ernst heeft zich, nadat ze de loopgraven definitief de rug toe hebben gekeerd, ontfermt over de 'oorlogshond Wolf'. De boer noemde de hond 'een echte satan', nadat de herdershond Wolf zijn Duitse dog Pluto verscheurd had.

Even daarvoor had de boer Ernst nog gewaarschuwd voor zijn Duitse dog Pluto, die er juist om bekendstond tientallen andere honden afgeslacht te hebben. Ernst had de waarschuwing in de wind geslagen met de mededeling dat Wolf eerst die' Scheisspluto fertigmachen' moest.

In een latere passage, wanneer Wolf op een kudde schapen afstormt, probeert Ernst op zijn beurt de schaapherder te waarschuwen. De schaapherder reageert laconiek en wijst de hoofdpersoon erop dat Wolf toch een herdershond is en dat die niets zal doen. Ernst probeert de herder uit te leggen dat wolf een 'oorlogshond' is en 'onder de granaten groot geworden is'. Tot stomme verbazing van Ernst blijkt Wolf heel goed in staat de kudde bijeen te drijven en de schaapherder wil de hond meteen van hem kopen.

Tussen de regels door begrijpt de lezer dat waar de hoofdpersoon niet in staat is om zijn rol in vredestijd te vinden een dier daar wel toe in staat is.

Judy, het enige dier dat officieel krijgsgevangen is gemaakt tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ze ontving de PDSA Dickin Medal 'For magnificent courage and enduranc in japanese prisoncaps, wich helped to maintain morale among prisoners and tor saving jives through her intelligence and watchfulness’.

In een notendop bevat dit bovengenoemde voorbeeld alles wat de mens-dier relatie in een oorlog met zich meebrengt. Hoe dapper en nuttig de dieren soms ook geweest kunnen zijn, dat zijn ze natuurlijk voor willekeurig welke baas. Ze zullen zich niet afvragen of ze aan de goede kant vochten en niet in vertwijfeling vallen over hun handelen. Hoewel hierbij een kanttekening geplaatst moet worden; ook dieren ervaren wel degelijk stress en worden bovendien veelvuldig slachtoffer van het oorlogsgeweld.
Het Amerikaanse leger kende na de Tweede Wereldoorlog zelfs een speciaal programma waarin militaire honden weer gewend werden aan het leven in de burgermaatschappij.

Grote diversiteit in het gebruik van dieren
Bij het gebruik van dieren in oorlogstijd wordt meestal meteen gedacht aan paarden. De cavalerie heeft eeuwenlang gebruik gemaakt van deze dieren als transportmiddel. Ook trekdieren en lastdieren, zoals ezels en muildieren, worden veel genoemd. Toch moeten we aan een veel grotere variëteit uit ons dierenrijk denken, wanneer het gaat om het gebruik van beesten in oorlogstijd.

Zo werden glimwormen door de Britse soldaten in de loopgraven gebruikt om bij nacht in staat te zijn kaart te lezen en werden er tijdens de Birma campagne in de Tweede Wereldoorlog door het Britse leger nog 1.600 olifanten gebruikt, die eerst op de Japanners waren buitgemaakt.

Wanneer we het hebben over de ervaringen van militairen en dieren in oorlogstijd, gaat het nog veel verder. Dan moeten we ook denken aan ongedierte als luizen en ratten, dieren als voedsel en gewoon lastige dieren. 'Lastige dieren' lijkt in eerste instantie een vreemd begrip, maar hierbij moet men denken aan rondzwervende dieren op het slagveld.

Zo waren de roofdieren uit Ouwehands Dierenpark op de Grebbeberg tijdens de Duitse inval in mei 1940 wel gedood, maar de apen en tropische vogels had men losgelaten. Deze dieren zouden vervolgens al krijsend rondhangen in de bomen op de berg en in de nacht voorafgaand aan de Duitse stormloop voortdurend de Nederlandse militairen verontrusten dan wel uit hun slaap houden. Ook kan men denken aan de muggenplagen die ontstonden door het stilstaande water in de geïnundeerde gebieden. Een ander voorbeeld zijn de muizenplagen die in de steppes van Rusland tijdens de Tweede Wereldoorlog hele pantsercolonnes tot stilstand dwongen. De beestjes hadden de complete bedradingen van de voertuigen doorgeknaagd.

Dieren kunnen mijnen opsporen
Ratten worden veelal genoemd als ongedierte. Tegenwoordig weet men deze dieren echter ook voor een heel nuttige taak in te zetten. Zo blijken ze prima in staat om mijnen op te sporen. Ook varkens blijken deze opdracht uitstekend aan te kunnen. Op zee worden ook dolfijnen voor deze taak ingezet. Het opsporen van mijnen en explosieven op het land werd en wordt wereldwijd echter vooral door honden gedaan.

Een grote Gambiaanse hamsterrat speurt via zijn reukorgaan naar een antipersoneelsmijn in een mijnenveld nabij Vilancoulos, 450 kilometer ten noordoosten van de hoofdstad Maputo in het zuiden van Mozambique, november 2004.

In de Tweede Wereldoorlog hebben met name de Russen hiermee grote successen behaald. Zo werden alleen al in 1943 door Russische 'mijnenhonden' 529.000 Duitse mijnen opgespoord. De heldenrol was weggelegd voor de hond Zucha die 2.000 mijnen opspoorde in 18 dagen.

Men zou bij deze successen verwachten dat de Russen het voordeel van 'de beste mensenvriend', de hond, wel in zouden zien. Toch aarzelden ze niet honden ook in te zetten in een soort van kamikazerol. Zo werden honden grootgebracht die steeds hun voedsel kregen onder tanks met draaiende motoren. Wanneer Duitse pantserformaties in de buurt waren gelokaliseerd, werden deze honden eerst uitgehongerd en vervolgens met explosieven omhangen...

De goede reuk en het goede hoorvermogen van de hond, gecombineerd met de mogelijkheid een hond goed af te richten, waren al sinds jaar en dag bekend. Ook nu nog worden honden voor allerlei taken door krijgsmachten overal ter wereld gebruikt. Alleen al het Belgische leger heeft er meer dan 500 in dienst.

In de Eerste Wereldoorlog werd het Duitse thuisfront opgeroepen honden af te staan 'voor het vaderland'. Duizenden honden werden ingelijfd. Ten behoeve van de inzet van de Special Air Service (SAS) werden door de Britten zelfs honden aan parachutes neergelaten. Dit deden ze overigens, bij gebrek aan landingsbanen in Birma, ook met muilezels die, om te voorkomen dat ze met hun gebalk de posities aan de Japanners verraden, eerst de stembanden werd doorgesneden.

Dieren krijgen medailles en onderscheidingen
De inzet van dieren heeft in de geschiedenis dusdanige bewondering bij de mens verworven dat er ook veelvuldig onderscheidingen zijn uitgereikt aan dieren. De Britten hebben zelfs een speciale onderscheiding voor dieren: de Dickin Medal van de dierenbescherming (PDSA).

Scheepskat Simon aan boord van HMS Amethyst

Het bovengenoemde relaas over honden doet vermoeden dat het vooral honden zijn die deze onderscheidingen in de wacht slepen. Toch is een van de bekendste gedecoreerde beesten de kat Simon van de Britse torpedobootjager HMS Amethyst. Simon bleef volhardend op ratten jagen, terwijl het schip dagenlang vastlag op een zandbank en onder vuur lag van Chinese kustbatterijen tijdens de gevechten tussen de nationalisten en de communisten. Het dier raakte gewond, werd geopereerd en ging vervolgens verder met de rattenjacht.

De jacht op ratten was op dat moment van het grootste belang, omdat de voedselvoorraden van het schip op dreigden te raken. De grootste rat die er rondliep en die de bemanning herhaaldelijk getracht had te vangen, had van hen de bijnaam Mao Zedong gekregen. In een direct duel slaagde Simon erin deze rat te doden. Tussendoor had de kat nog even tijd om de vele gewonden aan boord te troosten. De medaille moest uiteindelijk postuum worden uitgereikt, omdat de kat alsnog aan de gevolgen van zijn verwondingen zou bezwijken.

Het gebruik van postduiven
Ook postduiven zijn voor hun dapperheid gedecoreerd. In Brussel staat zelfs een monument voor deze dieren. Postduiven werden gebruikt om berichten over te vliegen. Veel van deze berichten hebben talloze militairen het leven gered. Cher Ami was zo'n duif. Het beestje werd gebruikt door de Amerikaanse 77e divisie tijdens de Eerste Wereldoorlog. Tijdens de strijd in de Argonnen brak een Amerikaans bataljon door, maar raakte vervolgens in de bossen achter de Duitse linies het contact kwijt met de rest van de divisie. Dit zogenoemde Lost Bataljon werd zwaar beschoten door de eigen artillerie. De commandant liet de duif gaan met het bericht: ‘We are along the raad parallel to 276.4. Our own artillery is dropping a barrage directly on us. For heaven's sake stop it.’

De beroemde Amerkaanse duif Cher Ami

De Duitsers probeerden de duif neer te schieten, maar ondanks dat ze het beestje zware verwondingen toe wisten te brengen aan zijn oog en poot, slaagde het erin de Amerikaanse linies te bereiken. Cher Ami verloor een pootje en een oog, maar werd goed verzorgd. De duif kreeg de Croix de Guerre avec palmes uitgereikt en werd overgebracht naar de Verenigde Staten, waar hij een heldenontvangst kreeg. Na zijn dood in 1919 werd de duif opgezet en sindsdien is hij nog steeds te bewonderen in het National Museum of American History van het Smithsonian Institute in Washington.

In de Eerste Wereldoorlog moesten duiven vooral oppassen voor Duitse kogels en gifgas. In de Tweede Wereldoorlog kwam daar een andere tegenstander van formaat bij: door de Duitsers getrainde haviken. Deze vijand kostte de special agent Mary of Exeter - postduiven werden veel door verzetsbewegingen en inlichtingendiensten gebruikt - een vleugel. Daarnaast was het beestje ook nog geraakt door drie Duitse kogels. De duif overleefde en in 1950 werd ze op het militaire erekerkhof van Londen begraven, na nog van een welverdiende oude dag te hebben genoten.

De Britse duif Gustav, beroemd geworden omdat hij als eerste op D-Day zijn berichtje thuisbracht, kwam wat ongelukkiger aan zijn einde. Nadat de PDSA Dickin Medal aan deze duif was uitgereikt, kwam Gustav aan zijn einde omdat iemand op hem was gaan staan.

De beroemde oorlogshond Rin Tin Tin
De duif Gustav mag dan niet lang van zijn veteranenleven hebben kunnen genieten, voor de hond Rin Tin Tin gold het tegenovergestelde. Het beest, een Duitse herder, werd door een Amerikaanse militair gevonden op het slagveld van Saint Mihiel in de Eerste Wereldoorlog. De hond leed zwaar onder shellshock en de Amerikaanse militair Lee Duncan ontfermde zich over de 'krijgsgevangen hond'.

Hij nam zelfs contact op met de krijgsgevangen Duitse hondentrainer om ervaringen met hem te delen. Lee Duncan nam Rin Tin Tin mee naar huis na de wapenstilstand. Daar leerde hij de hond allerlei kunstjes en dit werd ontdekt door een Hollywoodproducent. Die besloot de hond met al zijn vaardigheden tot HolIywoodster te bombarderen.

Rin Tin Tin in een hoofdrol in The Clash of the Wolves (1925)

Rin Tin Tin zou in 26 films de hoofdrol spelen. Het schijnt dat de hond in zijn dagen als veteraan een eigen kok had die hem een elke dag een diner bereidde met tenderloin steak. Het verhaal gaat dat hij is gestorven in de handen van een prachtige actrice. Veel hiervan kan waarschijnlijk worden toegeschreven aan de gebruikelijke Hollywoodmythes. Zo kwamen er bijvoorbeeld ook 10.000 brieven per week aan fanmail binnen.

Lee Duncan begon met nakomelingen van Rin Tin Tin een trainingsschool voor honden voor het Amerikaanse leger in de Tweede Wereldoorlog. Na de Tweede Wereldoorlog begon hij ook nog een rehabilitatiecursus voor deze honden, zodat ze terug konden keren naar de families die ze aan het leger hadden gedoneerd.

De terriërs Rommel en Hitler en andere bekende dieren
Naast de taak in de werkelijke strijd, werden dieren ook vaak gehouden als gezelschapsdier of als mascotte. Dit was en is natuurlijk een belangrijke factor voor het moreel. Zelfs de hogere generaals hadden hier een handje van. Zo had de Britse generaal Montgomery twee terriërs, waarvan hij de ene Rommel en de andere Hitler had genoemd.

De beer Voytek, mascotte van de Poolse 22e compagnie Army Service Corps

De Poolse 22e compagnie Army Service Corps (artillerie) in de Tweede Wereldoorlog hield er zelfs een beer op na. De beer heette Voytek en hielp, naast het hooghouden van het moreel, ook mee met het ontladen van de zware granaten. Uiteindelijk zou Voytek bij de overwinningsparade in Glasgow als soldaat mee marcheren. Hij werd gedemobiliseerd in de dierentuin van Edingburgh.

De mascotte van de Duitse kruiser SMS Dresden uit de Eerste Wereldoorlog kreeg niet zo'n mooie demobilisatie. De kruiser werd in 1915 tot zinken gebracht door de Britse kruisers HMS Glasgow en Kent. Een van de weinige overlevenden was de mascotte van de SMS Dresden; een varken. De Britse matrozen die het in het water rondzwemmende varken oppikten, adopteerden het en gaven het de naam Tirpitz (naar de opperbevelhebber van de Duitse zeevloot). Tirpitz bracht in 1919 bij een veiling van varkensvlees, ten bate van het Rode Kruis, 1.785 Britse ponden op.

Dieren zullen altijd gebruikt worden door mensen in de krijgsmacht. Door het oprichten van monumenten en het uitreiken van medailles lijkt het alsof de beesten zich bewust zijn van de rol die de mens ze geeft. Waar het gaat om het lijden van de dieren te gedenken, lijkt het nog op zijn plaats. Toch is het bekendste voorbeeld uit de meest recente geschiedenis van het gebruik van dieren in de krijgsmacht een teken aan de wand. Iedereen herinnert zich de foto's uit de Abu Ghraib-gevangenis in Irak, waar honden opgehitst werden tegen weerloze en doodsbange Iraakse gevangenen. Ook dit kunnen we van Rin Tin Tin verlangen.

Dit artikel werd eerder gepubliceerd in: 
Checkpoint - Maandblad voor veteranen nr. 8 - oktober 2006