Portaal IV van het
Berlijnse Stadtschloss van de Hohenzollern
Midden in Berlijn, in de stadswijk Mitte, bevond zich op een
eilandje gevormd door de rivier de Spree en zijn zijtak de
Kupfergraben het hart van het voormalige Duitse Tweede
Keizerrijk. Daar stond eeuwenlang het Stadtschloss van de
sinds 1871 keizerlijke familie Hohenzollern, een omvangrijk
vierkant gebouwencomplex voorzien van een toren met koepel
aan de westkant.
Ten noorden van het paleis lag en ligt nog steeds een groot
plein, de Lustgarten, met daarop de imposante dom van
Berlijn. Zoals in zoveel oude hoofdsteden van Europa stonden
de symbolen van de wereldlijke en de geestelijke macht dicht
bij elkaar.
De noordelijke vleugel van het paleis was voorzien van een
portaal (portaal IV genoemd; zie foto) dat uitzag op de
Lustgarten. Het balkon op de tweede verdieping van dit
portaal was daardoor bij uitstek geschikt om grote
volksmassa’s toe te spreken door de keizer, zoals ook op 31
juli 1914 bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Als
stenen spreken konden zou dit balkon heel wat te vertellen
hebben.
 |
|
Portaal IV van het Berlijnse Stadtschloss
|
Het begin van de Eerste Wereldoorlog
Over de rol van keizer Wilhelm II bij het ontstaan van de
Eerste Wereldoorlog wordt door historici nog steeds fel
gedebatteerd. Wilhelm II kon in zijn toespraken soms sterk
overdrijven en al improviserend de meest oorlogszuchtige
taal uitslaan. Of hij dat allemaal letterlijk meende is
natuurlijk een andere vraag. Nadat de Duitse politici en
militairen hadden besloten dat er geen andere uitweg meer
was werd op 31 juli 1914 de mobilisatie afgekondigd.
 |
|
Balkonrede van keizer Wilhelm II op 31 juli 1914 |
Toen
het besluit eenmaal genomen was deed Wilhelm II vervolgens
wat van een vorst verwacht mocht worden. Vanaf portaal IV
van het Berlijnse Stadtschloss sprak hij de verzamelde en
enthousiaste menigte toe. Honderdduizenden hadden zich voor
het paleis op de Lustgarten verzameld. Vanaf deze plaats
deed hij dat nogmaals op 1 augustus 1914, daarbij de
Duitsers oproepend hun verschillen te vergeten en als een
eenheid ten strijde te trekken: ‘Ich kenne keine Parteien
und auch keine Konfeßionen mehr; wir sind heute alle
deutsche Brüder und nur noch deutsche Brüder’.
(Klik
hier om de teksten van deze toespreken te lezen.)
Deze balkonreden vormden voor Duitsland het startschot van
de oorlog, waarbij de toegestroomde menigte er nog van uit
ging dat die in enkele maanden voorbij zou zijn met als
resultaat een klinkende Duitse overwinning. Groot was dan
ook de ontnuchtering van de ruim vier jaar lange strijd, die
in november 1918 een einde maakte aan het Duitse Tweede
Keizerrijk.
De revolutie van 1918
In het najaar van 1918 werd het de Duitsers duidelijk dat
zij de oorlog aan het verliezen waren. Het tot dan toe zo
volgzame Duitse volk, dat tal van ontberingen had geleden,
begon zich te roeren en keizer Wilhelm II voelde zich niet
veilig meer in Berlijn. Op 29 oktober 1918 verliet hij de
stad en vertrok naar het militaire hoofdkwartier te Spa om
nooit meer naar zijn Stadtschloss terug te keren.
In de
chaotische toestand van die dagen riep Philipp Scheidemann,
de plaatsvervangend voorzitter van de sociaal-democratische
partij (SDP), staande in een raam van de Reichstag op 9
november 1918 de socialistische republiek uit. Aan het eind
van de middag van dezelfde dag bereikte Karl Liebknecht, de
voorman van de radicaal links georiënteerde socialisten
(USDP), het Stadtschloss.
Vergezeld van een honderdtal
matrozen van de zogenoemde Volksmarinedivision bezette hij
het paleis. Vanaf het balkon van portaal IV hield hij een
toespraak tot zijn aanhangers met leuzen als ‘De dag der
vrijheid is gekomen’, ‘Ik roep de vrije socialistische
republiek Duitsland uit’ en ‘Op deze plaats zal nooit meer
een Hohenzollern staan’. Wat de laatste leuze betreft had
hij gelijk, want Wilhelm II deed afstand van de keizerlijke
macht en week uit naar Nederland op 10 november 1918.
Omdat
rijkskanselier Friedrich Ebert en zijn mede
sociaal-democraten van de SDP niets voelden voor een
revolutie zoals in Rusland had plaatsgevonden werd een
verbond gesloten met het leger. Een handeling die als de
verraden revolutie de geschiedenis is ingegaan. Op 24
december 1918 vond er een confrontatie plaats tussen de
matrozen van de Volksmarinedivision en de regeringstroepen.
Het paleis werd onder vuur genomen en raakte zwaar
beschadigd. De matrozen weken uit naar andere gebouwen. Van
het gedeelte met portaal IV werd een foto genomen die als
prentenbriefkaart werd verspreid.
 |
|
Portaal IV na de revolutie van 1918
|
De door Karl Liebknecht en
zijn medestrijdster Rosa Luxemburg gepredikte revolutie liep
op niets uit en tijdens de zogenoemde Spartakus-opstand
werden beiden op 15 januari 1919 vermoord door rechtse
officieren. Het zou 30 jaar en een nieuwe wereldoorlog duren
voordat de door Karl Liebknecht gepredikte socialistische
staat, onder de naam Deutsche Demokratische Republik (DDR),
eindelijk gevormd werd in het deel van Berlijn waar het
Stadtschloss stond.
Na de Tweede Wereldoorlog
Na restauratie tijdens de republiek van Weimar werd het
voormalige keizerlijk paleis gebruikt voor culturele en
wetenschappelijke doeleinden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog
werd het door de aanhoudende geallieerde bombardementen op
Berlijn nagenoeg verwoest. De foto van de noordelijke gevel
met rechts het portaal IV geeft de toestand in het jaar 1947
weer.
 |
|
Portaal IV na de Tweede
Wereldoorlog |
Ook de andere historische gebouwen in het centrum van
Berlijn hadden grote schade opgelopen. In de jaren vijftig
van de twintigste eeuw zou de DDR regering deze gebouwen op
fraaie wijze restaureren inclusief de grote dom, het bastion
van de kerkelijke aanwezigheid in de socialistische staat.
Het restaureren van het voormalige keizerlijk paleis, het
symbool van de autoritaire macht en van de onderdrukking van
de arbeiders, ging natuurlijk te ver voor de DDR
machthebbers.
In 1950 werd de ruïne opgeblazen en de
restanten opgeruimd. Het portaal IV werd echter van de
ondergang gered. Omdat Karl Liebknecht vanaf dit portaal in
november 1918 de socialistische revolutie had uitgeroepen
was dit een heilig stuk steen geworden, een icoon van de
arbeidersbeweging. In 1964 werd het portaal IV opnieuw
gerestaureerd en ingebouwd in het Staatsratsgebäude aan de
zuidkant van het voormalige Schlossplatz, dat inmiddels
omgedoopt was tot Marx-Engels-Platz.
Op de grote lege plek
in het centrum van Berlijn werd door de DDR regering het
‘Palast der Republik’ gebouwd dat in 1976 werd geopend. Na
de val van de Berlijnse muur in 1989 werd dit volkspaleis
het jaar daarop al weer gesloten. De afgelopen jaren is de
bij de bouw gebruikte asbest uit het gebouw verwijderd en
anno 2006 wordt het nu volledig gesloopt.
Portaal IV anno 2006
Anno 2006 is het gerestaureerde portaal IV van het
Stadtschloss echter nog altijd in volle glorie te bewonderen
(zie foto hieronder). In het
voormalige Staatsratsgebäude aan het weer tot Schlossplatz
omgedoopte plein is sinds februari 2006 de
European School of Management and Technology gevestigd.
 |
|
Portaal IV anno
2006 |
Walter Ulbricht en de
leiding van de DDR zouden zich vermoedelijk in hun graven
omdraaien als ze wisten dat het voormalige Staatsratsgebäude
nu een van de opleidingsinstituten van het kapitalisme
huisvest. Misschien met als schrale troost dat de Karl
Liebknecht Strasse, de straat die het Schlossplatz met het
Alexanderplatz verbindt, zijn naam heeft mogen behouden.
De verwachte situatie in 2015
Er zijn vergevorderde plannen om het Stadtschloss weer op te
bouwen, althans de buitenkant ervan, en het gebouw zal dan
de naam Humboldt-Forum krijgen. De foto
hieronder toont de animatie
van de noordelijke gevel gezien vanaf de Lustgarten, met
links het portaal IV en rechts de koepel van het paleis. Het
Humboldt-Forum moet een plaats worden voor de dialoog en de
verzoening van de culturen van de wereld. Dat klinkt
allemaal erg idealistisch en dat voor een plaats met zulk
een beladen geschiedenis.
 |
|
Portaal IV in het in 2015 te realiseren
Humboldt-Forum |
In 2015 zal het forum gereed
moeten zijn, dus ongeveer 100 jaar nadat keizer Wilhelm II
de Duitse mobilisatie aankondigde en Duitsland de Eerste
Wereldoorlog inging, kan deze scène nog een keer nagespeeld
worden. Het lijkt echter uitgesloten dat een nazaat van de
keizer het Duitse volk vanaf het balkon van het nieuwe
portaal IV nogmaals zal oproepen tot een oorlog. Maar
misschien mag een nazaat een oproep doen om de culturen van
de wereld te verzoenen, wat heden ten dage ook geen
eenvoudige zaak is. Dan zou een Hohenzollern toch nog de
woorden van Karl Liebknecht kunnen logenstraffen.
Geraadpleegde literatuur
• Berlin, Reise in die Geschichte, Schauplätze der
Vergangenheit, Dortmund, 1991.
• Carl-Georg Böhne und Kristian Ludwig, Das Stadtschloss,
Berlin, 1998.
• Otto Friedrich, Voor de zondvloed. Berlijn in de jaren
twintig, Baarn, 1978.
• Sebastian Haffner, De verraden revolutie 1918-1919, Weesp,
1983. |