Het verloop van de griep
De griep kende in 1918 twee golven. De eerste golf kwam
in het voorjaar. Daarbij ging het om een milde griep,
waarbij mensen een paar dagen ziek waren en er weinig
doden vielen. De tweede golf begon in de herfst. Dit
keer bleek de griep niet alleen zeer besmettelijk, maar
ook erg dodelijk te zijn. Vooral voor jonge personen.
Omdat bij griep juist ouderen dodelijk getroffen worden,
verschilde het beeld zo sterk dat artsen weigerden te
spreken van griep. Sommigen dachten aan cholera of
tyfus. Anderen zeiden dat het een onbekende, nieuwe
ziekte was.
De griep kon op twee manieren verlopen. Bij de eerste
begon ze als een gewone griep met de bekende symptomen:
rillingen, hoesten, hoge koorts, keel- en spierpijn.
Maar na vier of vijf dagen kregen patiënten
longontsteking die onbehandelbaar was en waaraan ze vaak
overleden. Bij de tweede werden ze direct doodziek. De
longen liepen vol met vloeistof en konden daardoor niet
genoeg zuurstof opnemen. Ademhalen werd steeds
moeilijker en het zuurstofgebrek kleurde het bloed, het
gezicht en de lippen donkerblauw. Na een paar dagen,
soms al binnen een paar uur, overleed je. Eigenlijk
verdronk je. Vandaar dat verschrikkelijke verhalen de
ronde deden over de griep en menigeen zich afvroeg of
het wel om griep ging.
Gas of griep?
Toen de vreemde ziekte uitbrak, ging het gerucht dat het
een nieuw chemisch wapen van de Duitsers was in de
strijd tegen de geallieerden. Net zoals de Duitsers
eerder op 13 juli 1917, bij Ieper, een nieuw middel
hadden ingezet: mosterdgas. Dit vrijwel reukloze gas
maakte aanzienlijk meer slachtoffers dan alle tot dan
toe gebruikte gifgassen.
Mosterdgas komt zowel via de luchtwegen als de huid het
lichaam binnen en is daarmee het schadelijkst waardoor
het de bijnaam ‘koning van de oorlogsgassen’ kreeg. Wie
de uitermate giftige damp inademde, begon te niezen en
over te geven, kreeg koorts en ontwikkelde
longontsteking waardoor het leek alsof de griep had
toegeslagen. In juni 1918 konden de Fransen ook
mosterdgas produceren en als wapen inzetten, de Engelsen
pas in september 1918. Intussen was het gebruik van
gifgassen in 1918 door beide partijen explosief
toegenomen waardoor de hoeveelheid uitgestoten
chemicaliën in de atmosfeer een hoogtepunt bereikte. Men
dacht daarom dat de nieuwe ziekte werd veroorzaakt door
al deze gifgassen of door de lucht die van de slagvelden
overwaaide.
Eind mei 1918 verschenen er berichten in Nederlandse
kranten dat in Spanje een geheimzinnige ziekte
was
uitgebroken die steeds verder om zich heen greep en
zelfs doden eiste. Deze mededelingen trokken nauwelijks
aandacht omdat ze werden overschaduwd door vette
krantenkoppen en uitvoerige berichten over de zware
gevechten aan het front. Bovendien wantrouwden
krantenlezers de gecensureerde berichten uit het
buitenland en maakten zij zich meer zorgen over de
voedselschaarste in het eigen land. De Spaanse ziekte
verspreidde zich echter bliksemsnel. Acht miljoen
Spanjaarden waren al door de griep geveld en binnen tien
dagen had de ziekte in Spanje zevenhonderd levens
geëist. Dat was alarmerend.
Waar lag de
oorsprong van de Spaanse griep?
Een grieppandemie wordt genoemd naar het land waar de
griep zich het eerst voordoet, vandaar de naam: Spaanse
griep. Achteraf echter blijken de eerste gevallen niet
in Spanje te zijn opgedoken. Dat toch wordt gesproken
over Spaanse griep had te maken met de Eerste
Wereldoorlog die in alle hevigheid woedde. In de
oorlogvoerende landen werd de pers namelijk gecensureerd
en kwamen er weinig berichten naar buiten over de
ziekte. Er mocht niets gepubliceerd worden wat ook maar
enigszins de moraal zou kunnen verzwakken. Alleen in
Spanje, dat neutraal was, besteedde de pers er veel
aandacht aan. Vervolgens noemde het Zwitserse ministerie
van Gezondheid de griep als eerste de ‘Spanische
Krankheit’. En tot schrik van de Spanjaarden begon men
in de rest van de wereld te spreken over de Spaanse
griep, hoewel ze zelf meenden dat de griep vanuit
Frankrijk hun land was binnengekomen.
Maar als Spanje niet het land van oorsprong was, welk
land was dat dan wel? Volgens griepspecialist Kennedy F.
Shortridge kwam het virus – het Latijnse woord
voor…vergif – uit China en is het naar Europa gebracht
door Chinese arbeiders die naar Frankrijk trokken om
loopgraven aan te leggen voor de geallieerden. Hoewel
China later meestal de bron is van griepvirussen wordt
de theorie van Shortridge toch betwijfeld omdat de
eerste uitbraken destijds niet in China plaatsvonden.
Bovendien toont een artikel uit 1919 in de National
Medical Journal of China aan dat de griepepidemie in
China in 1918 hetzelfde patroon volgde als in de VS en
Europa met een eerste milde golf gevolgd werd door een
tweede, uiterst dodelijke, golf.
 |
|
Provisorisch ingerichte quarantaine afdeling in
Melbourne, 1918 |
Volgens de Britse viroloog J.S. Oxford is de eerste
uitbraak terug te voeren naar het Britse legerkamp in
het Franse Etaples. Ook daar bevonden zich Chinese
arbeiders. En de eerste uitbraak daar was niet in 1918,
maar in de winter van 1916-1917. Pathologen in het kamp
beschreven toen dat het virus heel snel opkwam en een
hoog sterftepercentage veroorzaakte bij de jonge
soldaten. Dat was ook niet verwonderlijk gezien de
omstandigheden van dit kamp. In de maanden juli tot
november was er zwaar gevochten tussen geallieerden en
Duitsers aan beide kanten van de rivier de Somme. Naar
Etaples, dat als basiskamp dienst deed, werden
onafgebroken horden nieuwe soldaten gevoerd voor het
front, waar ze moesten vechten tegen de ‘Germans and
germs’, tegen de Duitsers en tegen de bacillen.
Ambulance-treinen reden dag en nacht af en aan, om
gewonde soldaten van het front terug te brengen naar het
kamp. Onder hen ook velen die door gasaanvallen
problemen hadden gekregen met de luchtwegen. Het
basiskamp was dan ook voortdurend overbevolkt. Gemiddeld
lagen er meer dan 100.000 soldaten en daarnaast nog eens
23.000 zieke en gewonde manschappen in tenten en houten
barakken bijeen. Ook werden er in het kamp levende
varkens gehouden en kochten militairen op markten in
nabij gelegen dorpjes levende ganzen, eenden en kippen.
Kortom, voor een virus was dit kamp een ideale omgeving
om op te komen en zich te kunnen verspreiden. De
aanwezigheid van miljoenen dicht opeengepakte,
geestelijk en lichamelijk sterk verzwakte militairen van
wie velen ook nog eens kampten met geïrriteerde
luchtwegen, waren een makkelijke prooi voor een virus.
In diverse legerkampen in de buurt van Etaples werden
ook diverse uitbraken van griep gemeld waarbij de snelle
verspreiding van het virus opvielen in combinatie met
zeer hoge sterftecijfers. Een jaar later werd een
soortgelijke hevige uitbraak gemeld in kamp Aldershot,
in Groot-Brittannië, van waaruit de legertroepen
vertrokken naar Frankrijk. In 1919 zouden enkele medici,
die de uitbraken in deze kampen hadden meegemaakt, in
The Lancet schrijven dat dit virus hetzelfde was als dat
van de Spaanse griep. In deze visie is de Eerste
Wereldoorlog dus zowel schuldig aan het ontstaan van het
virus, als aan de snelle verspreiding.
Volgens de Amerikaanse auteur John M. Barry is de
herkomst van de griep aangetoond door Loring Miner, een
oude plattelandsarts uit Haskell County in de
Amerikaanse staat Kansas, die eind januari 1918 werd
geconfronteerd met patiënten die symptomen vertoonden
van griep. Het vreemde was dat deze griep het juist
gemunt had op het sterkste, gezondste deel van de
bevolking. Bovendien bleek de ziekte vaak dodelijk te
zijn. Hij concludeerde toch dat griep was, hoewel hij
nog nooit zo’n soort griepepidemie had meegemaakt. Hij
waarschuwde de nationale gezondheidsorganisatie en in
april verscheen van hem een artikel in Public Health
Reports, waarin hij waarschuwde voor een ‘influenza of
severe type.’ Het zou de eerste aankondiging worden van
de nieuwe griep.
Griep in het
Amerikaanse Camp Funston
Op 4 maart werd het eerste griepgeval geconstateerd bij
een soldaat in Camp Funston, gelegen in het militaire
reservaat Fort Riley. Dit kamp van 56 000 man was het op
één na grootste van het land. Het lag een paar honderd
kilometer verwijderd van Haskell County en diende als
trainingskamp waar jongemannen tot militair werden
klaargestoomd voor de oorlog in Europa. Onder hen zaten
ook jongens die enkele dagen tevoren vanuit Haskell
County waren aangekomen. Het is daarom aannemelijk dat
zij de griep in het kamp hebben verspreid. Aan het eind
van de week waren er al vijfhonderd zieken.
 |
|
Noodhospitaal in
Camp Funston, Kansas, 1918 |
Tegelijkertijd vertrokken
enkele schepen met aan boord honderdduizend militairen
vanuit de VS naar Europa: de jongste, sterkste en
gezondste mannen van de natie. Omdat er te weinig
schepen waren voor het overvaren van al deze soldaten,
werd elk schip tot de nok toe volgeladen. Met rampzalige
gevolgen, want tijdens deze lange bootreis zouden velen
ziek worden…
De Amerikaanse militairen namen dit virus
hoogstwaarschijnlijk mee naar Frankrijk waar zij aan wal
gingen. De burgerbevolking werd getroffen evenals de
Franse, Britse en Amerikaanse legertroepen. En van
hieruit verspreidde het virus zich verder over Europa.
Ook de tegenstander, het Duitse leger, had te lijden van
de ‘Vlaamse koorts’ zoals de Duitsers haar noemde. Deze
dicht opeengepakte, slecht gevoede en door
oorlogsmoeheid uitgeputte soldaten vormden een
gemakkelijk slachtoffer voor het virus. Het vertraagde
het Duitse offensief omdat zieke soldaten niet meer
vervangen konden worden door mannen van het thuisfront.
Een voordeel dat de geallieerden wel hadden, doordat de
Amerikanen telkens nieuwe divisies naar het front
stuurden. Half juli waren er één miljoen Amerikaanse
soldaten in Frankrijk.
Het laatste offensief van Ludendorff op 14 juli liep na
een paar dagen vast. Als excuus gebruikte hij de griep
die volgens hem mede oorzaak was van deze mislukking. Op
18 juli zetten de geallieerden een tegenoffensief in.
Dat was het begin van het eind van de Eerste
Wereldoorlog.
Tweede
griepgolf in augustus
Er kwam een tweede golf in augustus die bijna
tegelijkertijd in drie, ver van elkaar verwijderde,
havensteden explodeerde: Freetown in Sierra Leone, Brest
in Frankrijk en Boston in de VS.
Brest, de Franse havenstad, was zeer belangrijk voor de
geallieerden, want hier kwamen militairen vanuit de hele
wereld aan. Van de twee miljoen Amerikaanse militairen,
die tijdens de Eerste Wereldoorlog naar Frankrijk werden
verscheept, kwamen er bijna 800.000 in Brest aan. In
augustus brak daar de griep uit en binnen een paar weken
was de hele omgeving besmet, terwijl de aanwas van
buitenlandse militairen maar bleef doorgaan.
 |
In
Seatlle was het tijdens de griepepidemie verboden
zonder
mondkapje gebruik te maken van het openbaar vervoer,
1918 |
In de VS leek de griep spoorloos verdwenen tijdens de
zomer tot op 8 september in Boston de eerste
sterfgevallen werden gemeld. En dezelfde dag griep werd
geconstateerd in Fort Devens, Massachusetts, dat 45
kilometer verwijderd ligt van Boston. Het kamp
veranderde in een hel. Het was gebouwd voor 35.000 man,
terwijl hier ongeveer 45.000 militairen gelegerd waren.
Het hospitaal was berekend op 2.000 patiënten terwijl er
8.000 patiënten lagen. Eind
september hadden 14.000 mannen in het kamp griep, van
wie er ruim 750 overleden.
Washington stuurde een paar medisch deskundigen, de
beste van het land, om te kijken wat er aan de hand was.
De dag dat zij arriveerden, overleden er 63 mannen. De
artsen reageerden geschokt toen ze de taferelen zagen.
Patiënten bloedden uit hun neus en oren, en hoestten een
bloedig slijm op dat soms wel ketchup leek. Intussen
trok de griep pijlsnel van oost naar west en van noord
naar zuid. Het virus verspreidde zich zo snel dat
medische experts spraken over een explosieve situatie.
Binnen de kortste keren dook het op in honderden
kazernes, dorpen en steden van de VS.
Eind september werd de epidemie in de VS zo erg dat de
Amerikaanse legerautoriteiten de oproep van 142.000
mannen afbliezen, hoewel deze soldaten dringend nodig
waren aan het Europese oorlogsfront. De medische
autoriteiten wilden ook de troepentransporten naar
Frankrijk stopzetten totdat de pandemie over was: de
reis kostte te veel jonge mannen het leven. President
Woodrow Wilson echter besloot, op advies van generaal
Peyton C. March, de troepentransporten toch door te
laten gaan. Het einde van de strijd was immers in zicht.
Daarom mochten ze nu niet verslappen.
De geallieerden kregen door de komst van de Amerikanen
een numeriek overwicht waardoor ze een groot offensief
konden lanceren en de Duitsers uiteindelijk wisten te
verslaan. Toch hadden zij ook veel last van de griep. In
totaal raakte een kwart van het Amerikaanse leger besmet
met het griepvirus. Volgens officiële cijfers zijn er in
totaal meer dan 57.000 Amerikaanse soldaten aan ziekten
– hoofdzakelijk griep – overleden. Alleen al in de VS
stierven 30.000 militairen tijdens hun opleiding. Het
totaal door oorlogsgeweld om het leven gekomen
Amerikanen bedroeg ruim 50.000. Het merendeel van de
soldaten is dus niet in de loopgraven, maar in bed
gestorven:
de ‘germs’ waren nog dodelijker dan de
‘Germans’.
Gegevens over
de auteur en zijn werk
Eric Mecking - Het drama van 1918
Over de Spaanse griep en de zoektocht naar virus en
vaccin. Met afbeeldingen in zwart-wit, een lijst van
geraadpleegde literatuur, eindnoten en register.
Boek bestellen? Klik hier:
Het drama van 1918
Eric Mecking is historicus en werkzaam als
informatie-specialist. Hij onderhoudt op internet een
griepblog:
een
weblog over griep, vogelgriep en Spaanse griep.
Eerder publiceerde Mecking het geruchtmakende boek
Deflatie in aantocht.
|
